Πανελλήνια Ημέρα κατά του Σχολικού Εκφοβισμού: Η πρόληψη είναι η λύση!

Σύμφωνα με έρευνα του Ινστιτούτου Ψυχικής υγείας από το 1998 έως το 2018, το ποσοστό εφήβων που αναφέρουν ότι υπέστησαν εκφοβισμό (bullying) τουλάχιστον 1-2 φορές σε διάστημα 2 μηνών καταγράφει σημαντική μείωση από 28,9% σε 19,1%.

Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια αναδύεται το φαινόμενο του ηλεκτρονικού εκφοβισμού (cyberbullying). Συγκεκριμένα, με βάση τα στοιχεία των δικτύων από τις γραμμές βοήθειας στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της καραντίνας το 2020 είχαμε 16% αύξηση στις κλήσεις βοήθειας για περιστατικά cyberbullying. Το 60% των επαφών πραγματοποιήθηκε από την ομάδα 12 έως 18 ετών, αν και αξίζει να σημειωθεί ότι το 14% των κλήσεων προήλθε από τους νεότερους χρήστες (ηλικίας 5-11 ετών).

Το bullying, δυστυχώς, δεν σταματά επειδή έκλεισαν τα σχολεία. Συνεχίζεται και στην καραντίνα.

Τι είναι το bullying και ποιες οι διάφορες μορφές του;

Ο όρος “σχολικός εκφοβισμός” (school bullying) χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται εσκεμμένη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή και την πρόκληση σωματικού ή/και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός και εκτός σχολείου.

Τα περιστατικά βίας χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες, στην άμεση βία και στην έμμεση, με έμφαση στην έμμεση βία που δεν γίνεται εύκολα αντιληπτή. Για να μπορούμε να αναγνωρίζουμε τον σχολικό εκφοβισμό πρέπει να λάβουμε υπόψη τις μορφές του.

Το bullying μπορεί να εμφανιστεί κυρίως με τις εξής μορφές:

1. του λεκτικού εκφοβισμού (ειρωνείες, απειλές, χλευαστικά σχόλια)
2. του κοινωνικού εκφοβισμού (διάδοση φημών, καταστροφή, βλάβη ή αφαίρεση προσωπικών αντικειμένων, δημοσιοποίηση προσωπικών δεδομένων ακόμα και ιδιαίτερα ευαίσθητων όπως τα ιατρικά, συστηματική απομόνωση από την ομάδα κλπ)
3. του σωματικού εκφοβισμού (χτυπήματα, βίαια σπρωξίματα, κατακράτηση, ασελγείς πράξεις)
4. του ηλεκτρονικού εκφοβισμού ή «cyber bullying» (εκβιασμός και παρενόχληση μέσω διαδικτύου, e-mail, κινητού τηλεφώνου, social media δημοσιοποίηση στοιχείων ή προσωπικών δεδομένων κλπ.).

Ποια τα χαρακτηριστικά του παιδιού θύτη και ποια παιδιά πέφτουν συνήθως θύματα εκφοβισμού;

Ο θύτης είναι συνήθως πιο ισχυρός, όχι απαραίτητα σωματικά, και θέλει να ξεχωρίζει άλλα με λάθος τρόπο, καθώς προσπαθεί να επιβεβαιωθεί μέσα από τις πράξεις επιβολής και ταπείνωσης του θύματος. Έρευνες έχουν δείξει ότι ο θύτης προέρχεται συχνά από οικογένεια όπου η βία είναι παρούσα (σωματική, λεκτική, συναισθηματική) και τα μέλη της οικογένειας αναπαράγουν όσα υφίστανται ή μαθαίνουν ως τρόπους συμπεριφοράς. Τέλος, τα παιδιά πού έχουν βιώσει bullying συχνά επιδίδονται και αυτά σε συμπεριφορές επιθετικές και μη αποδεκτές.

Τα θύματα είναι συνήθως παιδιά μοναχικά, με ψυχική και σωματική αδυναμία, αγχώδη, ανασφαλή και ευαίσθητά. Πιθανά θύματα μπορούν να αποτελέσουν παιδιά που ξεχωρίζουν στο κοινωνικό σύνολο και διαφέρουν από πρότυπα και στερεότυπα λόγω διαφορετικής εθνικότητας και θρησκείας, μαθησιακών δυσκολιών, άριστων επιδόσεων, ανατομικών χαρακτηριστικών ή σωματικού βάρους. Συνεπώς, η διαφορετικότητα ελκύει τον σχολικό εκφοβισμό.

Εκτός από τα προφανή χαρακτηριστικά τους, ο θύτης και το θύμα έχουν κάποια κυρίαρχα κοινά χαρακτηριστικά. Και οι δυο χαρακτηρίζονται από έλλειψη σεβασμού και αυτοεκτίμησης. Ο μεν θύτης δεν διδάχθηκε ποτέ την αξία του αλληλοσεβασμού, ενώ δε το θύμα αντιμετωπίζει θέματα αυτοσεβασμού. Παράλληλα, και οι δύο παρουσιάζουν χαμηλά επίπεδα αυτοεκτίμησης, δεδομένου ότι ο θύτης μέσω της επιθετικής συμπεριφοράς αποσκοπεί στο να «ανέβει» στα μάτια των συμμαθητών του για να επιβεβαιωθεί, ενώ το θύμα δέχεται και επιτρέπει την επιθετική συμπεριφορά, γεγονός που συνδέεται με το τι πιστεύει ότι αξίζει.

Πώς θα καταλάβουν οι γονείς ότι το παιδί τους είναι θύμα εκφοβισμού;

Τα 10 σημάδια που θα πρέπει να λειτουργήσουν σαν καμπανάκι για τον γονιό είναι:

• Ανεξήγητες μελανιές και σημάδια από χτυπήματα.
• Αυξημένη παθητικότητα και απόσυρση
• Έλλειψη κοινωνικών συναναστροφών με συνομήλικους και απομόνωση.
• Επιθετική συμπεριφορά στο σπίτι.
• Συχνά ξεσπάσματα σε κλάματα και εκρήξεις θυμού.
• Επαναλαμβανόμενα παράπονα ή σωματικά συμπτώματα όπως στομαχόπονοι ή συχνοί πονοκέφαλοι χωρίς εμφανές αίτιο.
• Ξαφνική πτώση στους βαθμούς του παιδιού ή άλλα μαθησιακά προβλήματα.
• Άρνηση να πάει στο σχολείο.
• Ξαφνικές αλλαγές στο πως το παιδί μιλάει – υποτιμάει τον εαυτό του.
• Επιστρέφει σπίτι από το σχολείο με ρούχα σκισμένα ή αντικείμενα να λείπουν ή να έχουν καταστραφεί. «Χάνει» τα χρήματά του ή άλλα αντικείμενα στο
• σχολείο. Φοβάται να πει τι έγινε στο σχολείο.

Αυτά είναι κάποια από τα εξωτερικά σημάδια που ίσως υποδηλώνουν ότι το παιδί είναι θύμα bullying. Ωστόσο, κάθε παιδί είναι μοναδικό και τα σημάδια δεν είναι για όλα τα παιδιά το ίδιο. Αντίστοιχα, οι ίδιες ενδείξεις μπορεί να έχουν διαφορετική αιτία. Επομένως, δεν χρειάζεται να βιαστεί ο γονιός να «διαγνώσει» εκφοβισμό. Καλό θα ήταν να αναρωτηθεί πριν απ' όλα μήπως φταίει κάτι άλλο για την αλλαγή στη συμπεριφορά και την ψυχολογία του παιδιού, κάτι που ξεκινάει από το σπίτι και όχι από το σχολείο.

Γιατί τα παιδιά που δέχονται bullying δεν ζητούν βοήθεια από τους γονείς τους;

• Ο εκφοβισμός καλλιεργεί το αίσθημα αδιεξόδου και αδυναμίας, καθώς και τον φόβο αντίδρασης του θύτη.
• Ορισμένα παιδιά επιλέγουν να το χειριστούν μόνα τους, προκειμένου να μην φανούν αδύναμα στα μάτια των γονιών, αλλά και των συμμαθητών τους.
• Σε άλλες περιπτώσεις, επειδή το bullying χαρακτηρίζεται από ταπεινωτικές συμπεριφορές απέναντι στο θύμα, κάποια παιδιά φοβούνται την αντίδραση των γονιών τους ως προς το δικό τους μερίδιο ευθύνης, π.χ η ανοχή απέναντι σε απαράδεκτες συμπεριφορές.
• Εάν τα παιδιά είναι κοινωνικά απομονωμένα - για παράδειγμα, επειδή είναι καινούρια στο σχολείο ή επειδή είναι ντροπαλά και αντίστοιχα ο θύτης είναι δημοφιλής στο σχολικό περιβάλλον- τότε δύσκολα θα μοιραστούν ό,τι τους συμβαίνει, από φόβο ότι δεν θα τους καταλάβει κανείς και ότι, ακόμα κι αν μιλήσουν, οι γύρω τους θα τους αντιμετωπίσουν ως τους «κακούς» της υπόθεσης.

Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς προληπτικά;

Η πρόληψη είναι λύση του προβλήματος. Κανένας άνθρωπος δεν γεννιέται με το μίσος και τη βία μέσα του, ούτε με προκαταλήψεις και στερεότυπα. Αυτά διαμορφώνονται στην πορεία της ζωής του, ξεκινώντας από την οικογένεια. Συνεπώς, οι γονείς οφείλουν:

• να καλλιεργήσουν ένα κλίμα ασφάλειας και εμπιστοσύνης στο οικογενειακό πλαίσιο.
• να είναι ενεργητικοί ακροατές σε ό,τι θέλει να τους πει το παιδί τους, ώστε να είναι σαφές ότι ο δίαυλος της αμφίπλευρης επικοινωνίας είναι πάντα ανοιχτός.
• να αποδέχονται το παιδί τους άνευ όρων. Δεδομένου ότι η αποδοχή και η αυτοεκτίμηση ξεκινά από την οικογένεια, μόνο τότε θα μπορέσει το παιδί να χτίσει γερά θεμέλια αυτοεκτίμησης που θα το ακολουθούν και στην ενήλικη του ζωή.
• να λειτουργούν με ενσυναίσθηση, καταλαβαίνοντας δηλαδή το παιδί τους και προτρέποντάς το να «μπαίνει κι εκείνο στη θέση του άλλου» σε διάφορες περιπτώσεις. Έτσι, το παιδί θα εκπαιδευτεί από μικρό να συναισθάνεται τους άλλους και να σέβεται τα συναισθήματά τους.
• να ακολουθούν μια μέθοδο διαπαιδαγώγησης που βασίζεται στην ενθάρρυνση. Ενθάρρυνση σημαίνει η παρατήρηση και η αναγνώριση κάθε προσπάθειας του παιδιού για βελτίωση. Ένα εν-θαρρυμένο παιδί σπάνια εμπλέκεται σε καταστάσεις εκφοβισμού τόσο ως θύτης όσο και ως θύμα. Θύτης δεν μπορεί να υπάρξει, γιατί λαμβάνει την αναγνώριση και την επιβεβαίωση που χρειάζεται, ούτε θύμα, γιατί η ενθάρρυνση τροφοδοτεί με θάρρος το άτομο.

Πώς μιλάμε σε ένα παιδί για τον εκφοβισμό;

Το πώς θα μιλήσουμε σε ένα παιδί για τον εκφοβισμό εξαρτάται από την ηλικία του. Από τη νηπιακή κιόλας ηλικία μπορούμε μέσω παραμυθιών με σχετικό περιεχόμενο να θίξουμε το θέμα του σχολικού εκφοβισμού βάζοντας το παιδί στη θέση των ηρώων του. Μπορούμε να το βάλουμε στη θέση ενός θύματος, προκειμένου να συναισθανθεί και να «βιώσει» τα συναισθήματά του, αλλά και στη θέση ενός θύτη, ώστε να καταλάβει μέσα από την υιοθέτηση του ρόλου πόσο άσχημη είναι η συμπεριφορά του.

Παράλληλα, μπορούμε να του δείξουμε τρόπους ώστε να αγνοεί ένα παιδί που εκφοβίζει ή να μιλάει όταν γίνεται παρατηρητής επιθετικών συμπεριφορών σε συμμαθητές του. Η σιωπή βολεύει μόνο τον εκφοβιστή. Δεν υπάρχει αθώος παρατηρητής. Μπορούμε, επίσης να χρησιμοποιήσουμε πλαστικές κούκλες ώστε το παιδί να μπει στη διαδικασία μέσα από την αναπαράσταση να εκφραστεί.

Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς εάν αντιληφθούν ότι το παιδί τους έχει πέσει θύμα bullying;

Ενσυναίσθηση
Αρχικά , οι γονείς πρέπει να δώσουν στο παιδί χώρο να εκφραστεί. Αν το παιδί μπορέσει να διηγηθεί περιστατικά εκφοβισμού πρέπει προσπαθήσουν να είναι όσο το δυνατόν πιο συμπονετικοί και με κατανόηση. Λειτουργώντας με ενσυναίσθηση και αντανακλώντας τα συναισθήματα του παιδιού τους το βοηθούν να ανοιχτεί περισσότερο νιώθοντας ασφάλεια. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να το ενοχοποιήσουν, διότι κανείς δεν αξίζει να δέχεται τον εκφοβισμό από τους άλλους.

Εμπειρίες - Μαθήματα ζωής
Αν οι ίδιοι έχουν βιώσει προσωπικές ιστορίες ανάλογες, μπορούν να σκεφτούν τι τους βοήθησε σαν παιδί, και τι τους επιβάρυνε, ώστε να αποφύγουν την αρνητική ταύτιση. Οφείλουν να συμπαρασταθούν, λοιπόν, στο παιδί, και να το καθησυχάσουν πως ότι και αν γίνει θα είναι σύμμαχοί του. Μην χρησιμοποιήσουν σε καμία περίπτωση τους όρους "bullying" ή "εκφοβισμός", γιατί είναι συνδεδεμένοι με αρνητικά συναισθήματα και ενδεχομένως να μπλοκάρουν το παιδί.

Σκέψη πριν τη δράση!
Δεν χρειάζεται να μπουν όμως, οι ίδιοι σε αντεπίθεση, όσο κι αν είναι ενστικτωδώς η πρώτη αντίδραση των γονιών, (η προστασία δηλαδή του παιδιού τους). Το να επιτεθούν στις οικογένειες των άλλων παιδιών, ή στα ίδια τα παιδιά-θύτες, μπορεί να δημιουργήσει μεγαλύτερα προβλήματα τελικά στο δικό τους παιδί . Οπότε οφείλουν να σκεφτούν πριν δράσουν και να δώσουν το παράδειγμα στο παιδί τους σχετικά με τις αποτελεσματικές λύσεις.

Εκπαίδευση - Καθοδήγηση
Χρειάζεται να μάθουν, ή μάλλον να εκπαιδεύσουν το παιδί πως να αντιδράει στον εκφοβισμό, και πως να τον αποφεύγει. Ένας τρόπος που μπορεί να είναι αποτελεσματικός είναι το παιδί να μην αντιδράει συναισθηματικά, στον τραμπουκισμό των άλλων. Ίσως έτσι να μην τραβάει το ενδιαφέρον των παιδιών αυτών.

«Ασφάλεια» στο σχολικό περιβάλλον
Οι γονείς μπορούν να βρουν κάποιον στο σχολείο, τον δάσκαλο ή τον σύμβουλο / ψυχολόγο του σχολείου, με τον οποίο το παιδί, αλλά και οι ίδιοι θα έχουν άμεση επαφή. Το παιδί, πρέπει να νιώθει τη σιγουριά και την ασφάλεια να ζητάει τη βοήθεια του ανθρώπου αυτού, σε καθημερινή βάση και να μπορεί να κάθεται μαζί του, ή σε κάποιο ασφαλή χώρο όταν νιώθει την απειλή. Με αυτόν τον τρόπο, κατακτά ένα κομμάτι ελέγχου της κατάστασης που αρχικά του ήτανε συναισθηματικά αφόρητη και εξαιρετικά επίπονη, και δεν νιώθει ανήμπορο.

Ενίσχυση αυτοπεποίθησης
Οι γονείς θα ήταν καλό να βρουν μαζί με το παιδί κάποια δραστηριότητα που το παιδί νιώθει πως τα καταφέρνει καλά, και να το ενθαρρύνουν ώστε την ίδια στιγμή να χτίζουν κομμάτι κομμάτι την αυτοπεποίθηση του, που τόσο το έχει ανάγκη.

Γνώμη ειδικού
Ευτυχώς στις μέρες μας η επικοινωνία με κάποιον ειδικό είναι απόλυτα απενοχοποιημένη. Αν το παιδί έχει διαταραχθεί σε μεγάλο βαθμό ίσως οι γονείς δεν μπορούν να το βοηθήσουν επαρκώς. Αν η συμπεριφορά του έχει αλλάξει εντελώς, αν το πρόγραμμά του είναι εντελώς αναστατωμένο, αν βιώνει έντονο στρες, έχει εφιάλτες ή μειωμένη όρεξη, καλό είναι να απευθυνθούν σε έναν ειδικό που θα αξιολογήσει το πρόβλημα και θα παρέχει εργαλεία για την ανάπτυξη ψυχοκοινωνικών δεξιοτήτων που θα το βοηθήσουν να ξεπεράσει το πρόβλημα. Το να καταφέρει ένα παιδί να ξεπεράσει μια τόσο τραυματική εμπειρία, χρειάζεται χρόνο και για το ίδιο αλλά και για όλη την οικογένεια.

Ας αρχίσουμε να αποδεχόμαστε ότι τα παιδιά μας έχουν τη δική τους φωνή κι ας τα ακούσουμε, ας τα παρατηρήσουμε, ας τα θωρακίσουμε για να γίνουν οι ενήλικες που θα κάνουν την κοινωνία μας καλύτερη.

Κανένα παιδί δεν πρέπει να ντρέπεται στο σχολείο...
Κανένα παιδί δεν πρέπει να φοβάται στο σχολείο…
Κανένα παιδί δεν πρέπει να πονάει στο σχολείο…

Δώσε φωνή στο παιδί σου μέσα στο σπίτι, ώστε να έχει φωνή και έξω από αυτό.

Σίλια Χαλιώτη
Παιδαγωγός - Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας
Υπεύθυνη του κέντρου “School & Career Consulting”
Instagram: @celia.chalioti / Facebook: @School & Career Consulting