«Μέλη και Μελέκ»: Ένα παιδικό βιβλίο για τη Μικρασιατική Καταστροφή – Συνέντευξη με τη συγγραφέα

Παιδικά βιβλία για τη Μικρασιατική καταστροφή δεν υπάρχουν πολλά. Ένα από αυτά είναι το «Μέλη και Μελέκ», ένα βιβλίο με ιδιαίτερη εικονογράφηση και την τρυφερή ιστορία ενός κοριτσιού που βίωσε τη Μικρασιατική Καταστροφή και η ζωή της άλλαξε από τη μία μέρα στην άλλη. Γιατί αυτό έγινε τον Σεπτέμβρη του 1922. Χιλιάδες άνθρωποι άφησαν τα σπίτια τους, την πατρίδα τους και έχασαν ό,τι μπορεί να θεωρούσαν δεδομένο στη ζωή και την καθημερινότητά τους.

Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή μιλήσαμε με τη συγγραφέα του βιβλίου, Βάνα Μαυρίδου, για τη σχέση της με τη Μικρά Ασία, το κατά πόσο τα παιδιά κατά τη γνώμη της γνωρίζουν τι έγινε τότε και φυσικά το βιβλίο της, «Μέλη και Μέλεκ».

Το «Μέλη και Μελέκ» είναι ένα βιβλίο με βαθύτερα μηνύματα για το πόλεμο, την ειρήνη, την ανθρωπιά. Η ιστορία της Μέλης και της Αϊσέ, περιγράφει τη Μικρασιατική Καταστροφή μέσα από τα μάτια δύο παιδιών και δίνει τη δυνατότητα σε έναν μικρό αναγνώστη να συναισθανθεί τις δυσκολίες του ξεριζωμού και της ξενιτιάς.

Λίγα λόγια για την υπόθεση:

Η Μελίτα ξεκινά ένα ταξίδι για το Αϊδίνιο για να συναντήσει τη γιαγιά Αϊσέ, τη γυναικά που κοριτσάκι πήγε με την οικογένειά της να ζήσει στο σπίτι που ζούσε η γιαγιά της Μελίτας μέχρι και την Μικρασιατική Καταστροφή. Η γιαγιά Μέλη άφησε εκεί αναμνήσεις και αγαπημένα αντικείμενα μεταξύ των οποίων και την κούκλα της, την Μελέκ.

Η Μελίτα βάζει την γιαγιά Αϊσέ να ακούσει την ιστορία της γιαγιάς Μέλης και μέσα από αυτήν ξετυλίγονται τα γεγονότα της Μικρασιατικής Καταστροφής όπως τα βίωσε ένα παιδί. Δύο ιστορίες παράλληλες, η μία μία ελληνικής οικογένειας που έφυγε από το Αϊδίνιο για τη Σάμο και η άλλη μίας τουρκικής που μετακόμισε σε ένα σπίτι Ελλήνων.

Αλήθεια, έπρεπε να υπάρξει αυτή η αφορμή της συμπλήρωσης των 100 χρόνων για να μιλήσουμε στα παιδιά για τη Μικρασιατική Καταστροφή; Σύμφωνα με την συγγραφέα, όχι.

Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή.

Μία πρώτη ερώτηση γνωριμίας. Σπούδασες αρχιτεκτονική, ασχολήθηκες με τον σχεδιασμό χώρων για παιδιά. Πώς μπήκε η συγγραφή στη ζωή σου;

Έγραφα από μικρή διάφορα πράγματα. Όπως όλα τα παιδάκια, είχα ξεκινήσει με ημερολόγια, αλλά συνέχισα να γράφω πάντα τις σκέψεις μου. Δεν έγραφα τι έκανα την τάδε μέρα που έγραφαν συμμαθήτριές μου, αλλά το τι σκέφτομαι, τι μου έκανε εντύπωση, κάτι που μπορεί να παρατήρησα ότι ένιωσε κάποιος. Διαβάζω καμιά φορά παλιά μου ημερολόγια και συνειδητοποιώ ότι στεκόμουν πάντα στα συναισθήματα των άλλων. Και όπως έγραφα, έγραφα, έγραφα μου έλεγαν οι φίλες μου γιατί δεν το κυνηγάς; Είχα διάφορες ιστορίες στο συρτάρι και έστειλα σε όλους τους εκδοτικούς οίκους. Στην αρχή με απέρριψαν όλοι, και κάποια στιγμή, ένα χρόνο μετά, μου είπαν ότι ενδιαφέρονται για ένα κείμενό μου και κάπως έτσι βγήκε το πρώτο μου βιβλίο.

Το παιδικό βιβλίο συγκεκριμένα, πώς προέκυψε; Ήταν κάτι που πάντα σκεφτόσουν;

Όχι, προέκυψε γιατί είχα ήδη την πρώτη μου κόρη, οπότε το μεγαλύτερο κομμάτι της μέρας μου το περνούσα με παιδιά και έτσι μου ήταν πιο εύκολο να απευθυνθώ σε εκείνα.

Το «Μέλη και Μελέκ» είναι ένα βιβλίο για την Μικρασιατική Καταστροφή. Έχεις ρίζες από εκεί και το εμπνεύστηκες;

Ναι, έχω ρίζες από τη Μικρά Ασία. Η οικογένεια της μαμάς μου ήταν από εκεί, η μητέρα της από τα Αλάτσατα και ο παππούς μου Πόντιος από το Βατούμ. Η μαμά μου, μου το έλεγε πάντα: «να γράψεις για τη Μικρασιατική καταστροφή, να γράψεις για τη Μικρασιατική καταστροφή». Στο μεταξύ η γιαγιά μου δεν μας μίλαγε καθόλου για αυτό.

Η γιαγιά σου έζησε τη μικρασιατική καταστροφή;

Ήταν μωρό τότε, όταν έφυγαν. Δεν μας μίλαγε όμως ποτέ για αυτό. Δεν είχαμε καθόλου δικές της ιστορίες, δικά της ακούσματα.

Θεωρείς ότι ήταν ένα θέμα που την πόναγε;

Ναι και θεωρώ ότι εσκεμμένα δεν το άγγιζε καθόλου. Η μαμά μου όμως μεγαλώνοντας το έψαξε πάρα πολύ, έφτασε να βρει το σπίτι που έμενε η γιαγιά μου και για αυτό μου το έλεγε συνέχεια. Τώρα που πλησίαζαν τα 100 χρόνια μου το ξαναείπε και σκέφτηκα ότι ήρθε η ώρα. Έτσι, έχοντας τις ιστορίες που είχε βρει η μαμά και με αφορμή ότι πήγε εκεί και βρήκε το σπίτι, κάπως έχτισα την ιστορία.

Η αλήθεια είναι ότι η ιστορία της μαμάς σου μοιάζει με αυτή της Μέλης που πήγε στο σπίτι της γιαγιάς της στη Σμύρνη μετά από τόσα χρόνια.

Η μαμά μου πήγε πάρα πολλές φορές μέχρι να καταφέρει να βρει το σπίτι. Δεν βρήκε μία οικογένεια όπως στο βιβλίο, βρήκε όμως ένα ζευγάρι Τούρκων φοιτητών. Η μαμά της γιαγιάς μου φεύγοντας είχε βρει τη γειτόνισσα και της είχε πει να της φυλάει το σπίτι. Της είχε αφήσει ένα μεγάλο κλειδί μεταλλικό όπως αυτό που περιγράφω στην ιστορία. Όταν λοιπόν πήγε η μαμά μου, αν και το σπίτι είχε ανακαινιστεί, έξω από την πόρτα υπήρχε εκείνο το κλειδί, το οποίο και μας το έδωσαν.

Γενικά δεν υπάρχουν πολλά παιδικά βιβλία για τη Μικρασιατική καταστροφή. Θεωρείς ότι είναι ένα θέμα με το οποίο τα παιδιά είναι αρκετά εξοικειωμένα; Γνωρίζουν τι έγινε τότε;

Το κομμάτι της μικρασιατικής καταστροφής το δουλεύουμε πάρα πολύ λίγο με τα παιδιά. Είναι ένα θέμα με το οποίο δεν ασχολούνται τόσο ούτε οι γονείς, ούτε τα σχολεία. Το πιάσαμε τώρα με αφορμή την Επέτειο, αλλά του χρόνου πάλι δεν θα το ακουμπάει κανείς. Δυστυχώς ψάχνουμε να βρούμε την αφορμή να μιλήσουμε για κάτι, ενώ είναι ένα κομμάτι αυτό της Μικρασιατικής καταστροφής που θα έπρεπε να το λέμε στα παιδιά. Ανήκει στη σύγχρονη ιστορία της χώρας και πάντα και στις τάξεις που πηγαίνω, υπάρχουν παιδιά που μου λένε «α, ήταν και εμένα ο παππούς μου από εκεί, ήταν η γιαγιά μου από εκεί».

Στο βιβλίο σου, μέσα από την ιστορία της Μικρασιατικής Καταστροφής, κάνεις και μία γενικότερη αναφορά στον πόλεμο, ένα θέμα επίκαιρο με όσα γίνονται στην Ουκρανία. Θεωρείς ότι σε σχέση με τα παιδιά οι γονείς και η πολιτεία -σχολεία κτλ- προσεγγίζουν το θέμα του πολέμου επαρκώς;

Νομίζω πως όχι. Λέμε κάποια τετριμμένα πράγματα στη θεωρία, κυρίως καταπιανόμενοι με τα μεγάλα γεγονότα των Παγκοσμίων Πολέμων και της Επανάστασης. Τα παιδιά μαθαίνουν ιστορία με τον ίδιο τρόπο που μαθαίναμε κι εμείς. Με τα κατεβατά, την παπαγαλία, τα εκατομμύρια ονόματα και ημερομηνίες. Αλλά το κομμάτι το συναισθηματικό, το πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε έναν πόλεμο, το πώς το βιώνουμε είτε εμείς είτε μία γειτονική χώρα, είτε ένα παιδί ή οι γονείς του, δεν το αγγίζει κανείς. Είναι σημαντικό να καταφέρουμε να εντυπώσουμε στα παιδιά και αυτό το κομμάτι του πολέμου. Εντάξει, δε λέω να ξέρουμε πότε χρονικά περίπου έγινε ένα πόλεμος αλλά πρέπει και να το βιώνουμε.

Στις παρουσιάσεις που κάνω στα σχολεία κάνω πάρα πολύ παραλληλισμό με τον πόλεμο στην Ουκρανία γιατί και τα παιδιά από μόνα τους το λένε. Όταν φτάνουμε δηλαδή στο σημείο που φεύγουν οι πρόσφυγες από τη Σμύρνη και μπαίνουν σε βάρκες για να έρθουν εδώ, από μόνα τους κάνουν τον παραλληλισμό με τα πούλμαν που έχουν δει στις ειδήσεις να κατεβαίνουν.

Και με τους πρόσφυγες που έρχονται από τις χώρες της Ανατολής δεν κάνουν το ίδιο;

Όχι τόσο. Είναι σαν τους έχει γίνει βίωμα, σαν κάτι που γίνεται συνέχεια. Δεν νομίζω ότι τα ταράζει τα παιδιά. Και όταν κάποιες φορές στις παρουσιάσεις τα ρωτάω εάν τους θυμίζει κάτι όλη αυτή η ιστορία, μου λένε μόνο για την Ουκρανία. Δεν έχει βρεθεί ούτε ένα παιδί Δημοτικού να μου πει για τα συνεχή μεταναστευτικά ρεύματα που τα βλέπουν.

Στο βιβλίο τα παιδιά που πρωταγωνιστούν γνωρίζουν, καταλαβαίνουν, συναισθάνονται. Πιστεύεις ότι τα παιδιά έχουν τη δική τους αλήθεια και ότι η ματιά τους είναι και αυτή μία όψη της πραγματικότητας;

Ναι, βλέποντας τα παιδιά πώς μεγαλώνουν και έχοντας παιδιά σε τρία διαφορετικά ηλικιακά γκρουπ βλέπω πόσο διαφορετικά εισπράττει το κάθε ένα ό,τι τους πω.

Αυτό είναι κάτι που το εντοπίζεις φαντάζομαι και σε σχέση με το βιβλίο σου.

Ναι, όταν τους διάβασα το βιβλίο, αλλού στάθηκε η μεγάλη μου κόρη, αλλού ο μικρός. Για την ίδια ακριβώς ιστορία, η κόρη μου ένιωσε περισσότερο την αδικία για το αγόρι που έφυγε και το μεγάλωσε η οικογένεια των Τούρκων και δε γύρισε ποτέ στην Ελλάδα. Ο γιος μου στάθηκε στην κούκλα. Η χαρά του ήταν που βρέθηκε η κούκλα και δεν τον ένοιαζε τίποτε άλλο. Σε κάθε ηλικία βλέπουν αλλιώς τα πράγματα. Όσο είναι πιο μικρά θέλουν τη δικαίωση, ένα καλό τέλος. Μεγαλώνοντας στέκονται στα πιο βαθιά.

Η μεγάλη μου κόρη όταν της το διάβασα, που είναι και στην ηλικία που απευθύνεται το βιβλίο, έκανε πολύ εύστοχες παρατηρήσεις και για αυτό άλλωστε είναι και από τους πρώτους που τους διαβάζω τα βιβλία μου. Ο μικρός ό,τι και να το διαβάσω είναι στην ηλικία που του αρέσει. Αλλά γενικά τα παιδιά έχουν πολύ ξεκάθαρη ματιά και ό,τι λάθη σου πουν είναι σίγουρα λάθη.

Εάν γυρνούσες τον χρόνο πίσω, θα έκανες κάτι διαφορετικό σε σχέση με το βιβλίο σου;

Όχι δεν θα έκανα τίποτα διαφορετικό. Είπα αυτό ακριβώς που ήθελα να πω με τον τρόπο που το ήθελα. Μάλιστα, σε πολλά σχολεία μου λένε να γράψω και την Μέλη 2, αλλά εγώ θεωρώ ότι ολοκληρώθηκε.

Στο βιβλίο σου επίσης μου αρέσει που παρέθεσες το ανθρώπινο στοιχείο και από τις δύο πλευρές, έχοντας δηλαδή μία ελληνική οικογένεια και μία τουρκική.

Αυτό είναι κάτι που πολλοί μεγάλοι το έχουν εντοπίσει ως κάτι αρνητικό. Μου έλεγαν ότι προσπαθώ να ωραιοποιήσω την κατάσταση ότι δεν ήταν ακριβώς έτσι, ότι δεν υπήρχαν αυτά τα συναισθήματα, ούτε καλοί Τούρκοι τότε. Αλλά δεν ήταν έτσι. Αν μιλήσεις με πρόσφυγες, γιατί μίλησα με πολλούς πριν γράψω το βιβλίο, κανένας δεν μου είπε ότι όλοι οι Τούρκοι ήταν κακοί. Και η γιαγιά μου η ίδια στη γειτόνισσά της που ήταν Τουρκάλα είπε φεύγοντας να της προσέχει το σπίτι και την ίδια ώρα κάτω στην προβλήτα σφάζονταν. Όμως την ήξερε, την αγαπούσε, την εμπιστευόταν.

Πάμε στην εικονογράφηση, η οποία είναι φανταστική. Πώς προέκυψε αυτή η προσέγγιση; Ήταν μία ιδέα δική σου ή της Ρένιας Μεταλληνού;

Ξεχωρίζω δύο τρεις εικονογράφους, αλλά ο κάθε ένας έχει το δικό του στιλ. Όταν έγραφα αυτήν την ιστορία και την τελείωσα, ήξερα ότι την ήθελα να την κάνει Ρένια. Το είπα στον εκδοτικό οίκο οπότε έμενε μόνο να βρούμε το πλαίσιο συνεργασίας. Έστειλα στη Ρένια το κείμενο, της άρεσε, οπότε βγήκε αβίαστα, κάναμε κάτι ελάχιστες διορθώσεις στις εικόνες που μας έστειλε και βγήκε και πάρα πολύ γρήγορα.

Κάτι που μου άρεσε πολύ ήταν η αντίθεση που υπήρχε ανάμεσα στην εικόνα που αποτυπώνει την ημέρα της Καταστροφής και στις υπόλοιπες του βιβλίου. Η μία μαύρη σκοτεινή, οι άλλες πιο παιδικές με απαλά και ανοιχτά χρώματα.

Ναι, είναι η πιο συγκλονιστική του βιβλίου. Εμένα είναι η αγαπημένη μου. Και τα παιδιά τα αγγίζει πάρα πολύ και ψάχνουν να βρουν τα πρόσωπα μέσα στις βάρκες, τα συναισθήματα και νομίζω είναι και αυτή που μεταδίδει απόλυτα την ατμόσφαιρα του κειμένου, αυτό το χάος της στιγμής.

Ως συγγραφέας και μητέρα τριών παιδιών που μεγαλώνουν στη σημερινή εποχή, πιστεύεις ότι τα παιδιά βιβλία απειλούνται από την τεχνολογία;

Είναι ξεκάθαρη η απειλή, αλλά αφορά ένα συγκεκριμένο ηλικιακό ορόσημο. Δεν ξέρω αν το έχουν καλλιεργήσει οι γονείς, το σχολείο ή και οι δύο μαζί, αλλά νομίζω ότι μέχρι και την Δ' δημοτικού, τα παιδιά διαβάζουν πολύ. Πολλά βιβλία, παραμύθια, πολλά κείμενα. Έχουμε και πολλά καλά βιβλία με ωραία μηνύματα, καλογραμμένα. Από την Ε' δημοτικού και μετά, που λίγο χάνεται ο περιορισμός στο πόσες ώρες θα ασχοληθεί με το τάμπλετ, εκεί νομίζω ότι κάνουν μία κοιλιά και διαβάζουν λιγότερο. Νιώθω όμως ότι εάν έχουν μπει καλές βάσεις και έχεις χτίσει έναν αναγνώστη που αγαπάει να διαβάζει, θα επιστρέψει. Ας πούμε εμένα η κόρη μου όταν ήταν Γ' , Δ' δημοτικού διάβαζε ένα βιβλίο κάθε δύο μέρες. Τώρα ένα βιβλίο της παίρνει 7 8 μέρες. Γιατί; Γιατί έχει κάνει και άλλα πράγματα μέσα στη μέρα της, αυξάνονται οι υποχρεώσεις στο σχολείο, θέλει να κάνει και άλλα πράγματα. Αλλά δεν γίνεται να αποκόψουμε και τα παιδιά από την τεχνολογία. Εδώ εμείς είμαστε με ένα κινητό στο χέρι όλη την ώρα, πώς μπορούμε να του πούμε σε ένα παιδί εσύ δεν θα το κάνεις. Αλλά εντάξει, εάν τα βάλεις όλα σε μία σειρά, όλα χωράνε μέσα στη μέρα.

Επόμενο βιβλίο; Επόμενα σχέδια;

Είμαστε σε πολύ καλό σημείο. Είμαστε στη φάση που περιμένουμε από τη Ρένια να μας κάνει ένα πρώτο δείγμα. Πιστεύω θα είναι έτοιμο αρχές του 2023.

Θέλεις να μας δώσεις μία γεύση από το θέμα;

Σε χαρακτήρα είναι πολύ κοντά με αυτό, δεν έχει σχέση με την Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά είναι προσαρμοσμένο στο σήμερα.

Το βιβλίο «Μέλη και Μελέκ» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΔΙΟΠΤΡΑ.