«Η Κυρά Σαρακοστή που είναι έθιμο παλιό οι γιαγιάδες μας τη φτιάχναν με αλεύρι και νερό»
Η «Κυρά Σαρακοστή», λοιπόν, είναι ένα παλιό ελληνικό έθιμο που έπαψε να τηρείται στις μέρες μας. Στην ουσία είναι ένα αυτοσχέδιο ημερολόγιο που είχαν οι παλιοί για να μετρούν τις εβδομάδες από την Καθαρά Δευτέρα μέχρι την Κυριακή του Πάσχα. Οι εβδομάδες είναι επτά, γι΄αυτό και η Κυρά Σαρακοστή έχει επτά πόδια. Ένα πόδι για κάθε εβδομάδα.
Η «κυρά Σαρακοστή» είναι το ημερολόγιο των Σαράντα ημερών. Ο Γεώργιος Μέγας γράφει ότι, «άλλοτε, που έλειπαν τα ημερολόγια και ήθελαν να έχουν κάποια αντίληψη του χρόνου στη διάρκεια της Μεγάλης Σαρακοστής, οι άνθρωποι του λαού παρίσταναν τη Σαρακοστή εικονικά σαν Καλόγρια».
Έπαιρναν μια κόλλα χαρτί κι σχεδίαζαν με το ψαλίδι μια γυναίκα, χωρίς στόμα, χωρίς αυτιά για να μην ακούει και τα χέρια της να είναι σταυρωμένα, γιατί προσευχόταν.Της έβαζαν 7 πόδια, τις 7 εβδομάδες της Σαρακοστής, ένα πόδι για κάθε βδομάδα μετά την Καθαρά Δευτέρα. Κάθε Σάββατο έκοβαν και ένα πόδι από την Σαρακοστή που είχαν φτιάξει. Το τελευταίο το έκοβαν το Μεγάλο Σαββάτο. Στη Χίο, το έβαζαν μέσα σ' ένα ξερό σύκο ή καρύδι κι όποιος το έβρισκε του έφερνε γούρι!
Σαράντα μέρες κρατάει η Σαρακοστή, η νηστεία πριν το Πάσχα. Σαράντα μέρες νήστεψε και ο Χριστός στην έρημο. Τις τρεις πρώτες μέρες της νηστείας, οι περισσότερες γυναίκες δεν βάζουν στο στόμα τους ούτε νερό, τίποτα. Την τέταρτη, τρώνε σούπα με φασόλια, πετιμέζι και καρυδόπιτα.
Όλα αυτά, γιατί η περίοδος μέχρι το Πάσχα, στην ουσία, σημαίνει στροφή στον εσωτερικό μας κόσμο με σκοπό την κάθαρση μέσω της νηστείας, όχι μόνο των τροφών αλλά και των κακών μας συνηθειών: δεν βλέπουμε δηλαδή, δεν ακούμε και δεν σχολιάζουμε τι κάνουν οι άλλοι, αλλά στρέφουμε την προσοχή μας στην δική μας βελτίωση.
Σε άλλα μέρη, έκαναν την «κυρά Σαρακοστή» πάνινη και τη γέμιζαν με πούπουλα. Στον Πόντο, έπαιρναν μια πατάτα ψημένη ή κρεμμύδι, τον «κουκουρά» όπως την έλεγαν, έμπηγαν ακτινοειδώς 7 φτερά κότας, την κρεμούσαν από το ταβάνι και κάθε βδομάδα έβγαζαν και ένα φτερό. Ήταν και το φόβητρο των μικρών παιδιών.
Άλλες θρησκευτικές εκδηλώσεις που γίνονται την περίοδο της Σαρακοστής
Κατά την περίοδο της Σαρακοστής δεσπόζουν αρκετές θρησκευτικές εκδηλώσεις, όπως είναι οι χαιρετισμοί, διάφορες άλλες ιερές ακολουθίες και φυσικά τα Ψυχοσάββατα για τη λατρεία των νεκρών. Το πρώτο Σάββατο της Σαρακοστής είναι των Αγίων Θεοδώρων, αφιερωμένο στις ψυχές των νεκρών.
Είναι επιβεβλημένο να θυμηθούν όλοι τους νεκρούς τους. Φτιάχνουν κόλλυβα και τα πηγαίνουν στην εκκλησία. Επίσης κάνουν μνημόσυνα στο νεκροταφείο και προσφέρουν πίτες, κουλούρια και άλλα νηστίσιμα στους γείτονες, για να συγχωρήσουν εις ψυχές των νεκρών.
Δεν υπήρξε, και δεν υπάρχει λαός, που να μην τιμά τους νεκρούς του, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, με τρισάγια, με μνημόσυνα, με μακαρίες και οποιασδήποτε άλλες τελετές. Αυτή την περίοδο οι αρχαίοι Αθηναίοι γιόρταζαν τα Ανθεστήρια, τιμώντας τους νεκρούς μ' αυτή τη γιορτή των λουλουδιών, αργότερα οι Ρωμαίοι και οι Βυζαντινοί γιόρταζαν τα Λεμούρια ή Ροσάλια.
Σύμφωνα με διάφορα έθιμα της Σαρακοστής, η ερμηνεία που δίνεται είναι ότι η περίοδος αυτή σημαίνει και την αναγέννηση, τόσο της φάσης, αλλά και της ζωής. Τα έθιμα αυτά θέλουν να εξασφαλίσουν γονιμότητα, πανσπερμία, βλάστηση και καλή τύχη. Στα χωριά του Πηλίου, οι ανύπαντρες κοπέλες στη γιορτή των Αγίων Θεοδώρων έβαζαν λίγα κόλλυβα κάτω από το μαξιλάρι τους, πιστεύοντας ότι στο όνειρό τους θα φανερώνονταν ο μελλοντικός σύζυγός τους.
Στη Σκύρο και αλλού, αι κοπέλες ζύμωναν αρμυροκουλούρα κι έπλαθαν πιτάκια στο σχήμα γραμμάτων του αλφαβήτου που τα έψηναν και τα «ξάστριζαν», τα άφηναν δηλαδή σκεπασμένα μ' ένα κόκκινο πανί, στη στέγη όλη νύκτα, «να τα δουν τα άστρα». Το πρωί καθεμιά έπιανε στο τυφλά ένα πιτάκι κάτω από το πανί, κι όποιο γράμμα της τύχαινε αυτό ήταν το αρχικό του ονόματος του άντρα που θα την έπαιρνε.
Η έννοια της Σαρακοστής φέρνει στο μυαλό μας και μια άλλη έννοια, αυτή της νηστείας, η οποία ετυμολογικά αναλύεται από το αρνητικό μόριο νη (νη) και από τη ρίζα του ρήματος εσθίω, πράγμα που σημαίνει αποχή από την τροφή. Παρακάτω η άποψη του φιλολογου – ερευνητή του Πανεπιστημίου του Κιέβου Βιτάλη Ζαϊκόφσι, σχετικά με το έθιμο της νηστείας:
«Το έθιμο είναι πανάρχαια και συναντάται σε όλους τους λαούς και τις εποχές. Θεωρείται ότι σχετίζεται με τους εποχικούς περιορισμούς στην ανάλωση συγκεκριμένων ειδών τροφής, υπαγορευόμενους από την ανάγκη λελογισμένης χρήσης των περιορισμένων αποθεμάτων τροφής ή και την πρόθεση να μαζεύεται τροφή για την επόμενη θυσιαστήρια προσφορά. Τα έθιμο συνδέεται επίσης με φυσιολογικούς μηχανισμούς: η στέρηση της τροφής, με το στρες που προκαλείται στον οργανισμό, αυξάνει την αντοχή σε κρίσιμες καταστάσεις, αλλά και την επιθετικότητα: σε πολλούς λαούς νήστευαν πριν από το κυνήγι ή τον πόλεμο. Είναι γνωστό ότι οι Λακεδαιμόνιοι πριν από σοβαρές πολεμικές επιχειρήσεις κήρυτταν γενική νηστεία. Όμως η νηστεία πριν από το κυνήγι είχε σε πολλούς πρωτογόνους και μιαν άλλη βάση. Επειδή πίστευαν ότι η σάρκα του ζώου που είχαν φάει πριν, μπορούσε να προειδοποιήσει το κυνηγημένο ζώα, νήστευαν για να καθαριστούν από τις προηγούμενες τροφές».
Αργότερα βέβαιο η νηστεία, πήρε τη μορφή αποχής και κάθαρσης από διάφορες τροφές
Παράδειγμα, εδώ έχουμε τη νηστεία προκειμένου να λάβουμε τη Θεία Κοινωνία. Επίσης η νηστεία προκειμένου να εκφραστεί το πένθος, π.χ. η νηστεία της Μεγάλης Παρασκευής ή κατά τη γιορτή των Θεσμοφορίων, όπου τη δεύτερη μέρα νήστευαν στη μνήμη του πένθους της θεάς Δήμητρας για την απώλεια της κόρης της Περσεφόνης.
Η χριστιανική πίστη θεωρεί τη νηστεία όχι μόνα εξωτερική θρησκευτική πράξη, αλλά εσωτερική ηθική. Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στην Πνευματική μετάνοια. Για να έχει η νηστεία χαρακτήρα πνευματικής κάθαρσης, πρέπει να προέρχεται από μέσα μας ως έκφραση αγάπης. Τότε μόνα έχει αξία. Η έννοια όμως της νηστείας φαίνεται ότι έχει σχέση και με τους φόρους. Η φορολογία που για μεγάλα χρονικό διάστημα εφαρμοζόταν στις διάφορες κοινωνίες, ήταν της δεκάτης. Από τα κέρδη τους δηλαδή οι άνθρωποι κατέβαλαν το 10%. Και ένας λόγος παραπάνω για τους Χριστιανούς, εφόσον είχαν, έπρεπε να καταβάλουν το φόρο που τους αναλογούσε.
Κατά την έννοια αυτή, της αποδόσεως δηλαδή μιας «φορολογίας», μπορεί να ερμηνευτεί και η εντολή της αποχής από ορισμένες τροφές για ορισμένο χρονικό διάστημα. Η περίοδος της νηστείας, που αρχίζει ύστερα από τις Απόκρεω, διαρκεί επτά εβδομάδες, δηλαδή 49 ημέρες. Από το σύνολο αυτών των ημερών, αν αφαιρεθούν τα Σάββατα και οι Κυριακές, τότε μένουν νηστίσιμες 36. Αυτός λοιπόν ο αριθμός συνιστά την «απαδεκάτωση του έτους» το οποίο βέβαια αποτελείται από 365 ημέρες. Έτσι, αφού ο άνθρωπος λαμβάνει κατά χάριν τροφή για διάστημα 365 ημερών, πρέπει κατά αναλογία προς τους πολιτικούς νόμους, να καταβάλει μέσω του περιορισμού των τροφών, την δεκάτη.
Όλα υπολογισμένα λοιπόν κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο, χωρίς τίποτα να είναι τυχαίο. Και οι γιορτές και οι νηστείες και οι αργίες και όλες οι εκδηλώσεις γενικά είχαν και έχουν τον σκοπό τους.
Το τραγούδι της Κυρά Σαρακοστής (στίχοι: Πόλυ Βασιλάκη - Εκπαιδευτικός)
Την Κυρά Σαρακοστή
που είναι έθιμο παλιό
οι γιαγιάδες μας τη φτιάχναν
με αλεύρι και νερό!
Για στολίδι της φορούσαν
στο κεφάλι της σταυρό
και το στόμα της ξεχνούσαν
γιατί νήστευε καιρό!
.Και μετρούσαν τις ημέρες
με τα πόδια της τα εφτά
κόβαν ένα τη βδομάδα,
μέχρι να ρθει η Πασχαλιά!
Η Συνταγή για την κυρά Σαρακοστή με ζυμάρι:
- 500 γρ. αλεύρι
- 1 κούπα νερό
- 2 κουταλιές αλάτι
Πώς θα τη φτιάξετε:
- Βάζουμε σε μία λεκάνη το αλεύρι και το αλάτι. Ανοίγουμε μια λακουβίτσα στο κέντρο και ρίχνουμε σιγά σιγά το νερό, ζυμώνοντας ταυτόχρονα ώστε να γίνει μια μαλακή ζύμη.
- Απλώνουμε με τον πλάστη τη ζύμη και σχηματίζουμε την κυρά Σαρακοστή, χαράζουμε τα μάτια και τη μύτη με ένα μαχαίρι και κάνουμε μια τρύπα στο κεφάλι για να την κρεμάσουμε όταν ψηθεί. Φτιάχνουμε και τα 7 ποδαράκια.
- Αλείφουμε το ταψί με λίγο λάδι και τοποθετούμε τη ζύμη.
- Ψήνουμε την κυρά Σαρακοστή για 40-60 λεπτά στο φούρνο, στους 200ο Κελσίου.
Καλή Σαρακοστή σε όλους!
Βιβλιογραφία:
1) Η Καθημερινή, 4-3-2001, άρθρο της Πολυμέραυ – Καμηλάκη Αικατερίνης.
2) Μέγας, Γ.Α. ?Ελληνικαί εορταί και έθιμα λαϊκής λατρείας?, Αθήναι 1963 σ. ί 24 κ.εξ.
3) Λουκάτος Δημ. Σ. ?Τίασχαλινά και της Ανοιξης?, Αθήνα 1980, σ. 15 κ. εξ. του ίδιου, ?Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Ανοιξης?, Αθήνα 1985, σ. 152-155.
4) Μεγάλη Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια.
5) http://e-mesara.gr/index.php/2014-01-29-19-21-29/18143-2016-03-13-19-04-32
