Τι είναι βιασμός σήμερα;'Ενας άγνωστος με ένα μαχαίρι ή ένας σύζυγος που δεν δέχεται το «όχι»;

«Μια παγκόσμια ιστορία σεξουαλικής βίας» θα αφηγηθεί αύριο, στο πλαίσιο του Megaron Plus, η καθηγήτρια του Κολεγίου Μπέρμπεκ του Λονδίνου, Τζοάνα Μπερκ. Πολυγραφότατη και πολυβραβευμένη, η ιστορικός, ακαδημαϊκός και μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας, που αυτοπροσδιορίζεται ως «σοσιαλίστρια φεμινίστρια», γεννήθηκε στη Νέα Ζηλανδία και μεγάλωσε στη Ζάμπια, στα Νησιά του Σολομόντα και στην Αϊτή.

Στη συνέντευξη που παραχώρησε στο Αθηναϊκό Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, λίγο πριν από την ομιλία της στο Μέγαρο, η Τζοάνα Μπερκ (Joanna Bourke), μια εκ των πλέον σημαντικών διανοητριών της εποχής μας, τονίζει πως ο βιασμός είναι «κοινωνικό κατασκεύασμα», δεν αποτελεί συνακόλουθο της ανδρικής βιολογίας, ούτε συνιστά εξελικτική κληρονομιά. Αποτελεί πολιτισμικό και κοινωνικό φαινόμενο. Η ενασχόλησή της με το θέμα του βιασμού ήταν οδυνηρή για την Μπερκ κυρίως γιατί αποκάλυψε πόσοι άνθρωποι, στον περίγυρο της, είχαν πέσει θύματα σεξουαλικής βίας.

Με την ομιλία τής Τζοάνα Μπερκ προστίθεται άλλη μία ακτίνα στον Κύκλο: «Θεωρία στο Μέγαρο: φιλοσοφία, κριτική, ιστορία» που πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Birkbeck Institute for the Humanities του Λονδίνου, υπό την επιμέλεια του Κώστα Δουζίνα, διευθυντή του Ινστιτούτου Μπέρκμπεκ.
Ερ: Πώς ορίζεται ο βιασμός στις μέρες μας;
Απ: Επικρατεί σύγχυση για το τι είναι βιασμός σήμερα. Προϋποθέτει έναν άγνωστο με ένα μαχαίρι ή έναν σύζυγο που δεν δέχεται το «όχι»; Νομικά είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι όλες οι μορφές σεξουαλικής δραστηριότητας που δεν περιλαμβάνουν τη συγκατάθεση είναι σεξουαλική βία, και συγκεκριμένες κατηγορίες συνανθρώπων μας θεωρούνται ανίκανοι να δώσουν τη συγκατάθεση τους-αυτές οι κατηγορίες περιλαμβάνουν τα παιδιά, τα άτομα με σοβαρή νοητική υστέρηση, τους ανθρώπους σε κατάσταση μέθης και τους ανθρώπους που έχουν χάσει τις αισθήσεις τους. Στο παρελθόν, μια παντρεμένη γυναίκα, υποτίθεται ότι ήταν «ιδιοκτησία» του συζύγου της και έτσι δεν θα μπορούσε να βιαστεί από τον ίδιο. Ευτυχώς, αυτό έπαψε να ισχύει παρά το γεγονός ότι έγινε αξιόποινη πράξη το να βιάσεις τη γυναίκα σου το 1992 στο Ηνωμένο Βασίλειο και το 2006 στην Ελλάδα. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι κατά το παρελθόν οι πιο πολλές περιπτώσεις επιθέσεων κατά των συζύγων (γυναικών), όπως αποκαλυπτόταν όταν έφταναν στις δικαστικές αίθουσες, συνέβαιναν στην κρεβατοκάμαρα. Είναι εξαιρετικά πιθανό ότι κάποιες από αυτές τις περιπτώσεις επιθέσεων θα μπορούσε να ήταν βιασμοί.
Ερ: Η σεξουαλική βία σχετίζεται με την επιβολή και την εξουσία;
Απ: Αρκετές φεμινίστριες τόσο τη δεκαετία του 1970 όσο και τη δεκαετία του 1980 υποστήριζαν ότι ο βιασμός έχει να κάνει με την «εξουσία και όχι με τη σεξουαλικότητα». Το πιο διάσημο επιχείρημα είναι αυτό της ιστορικής μορφής του αμερικανικού φεμινιστικού κινήματος Σούζαν Μπραουνμίλερ στο «Ενάντια στη θέληση μας», αλλά έγινε mainstream σε πολλά φεμινιστικά συγγράμματα. Αντιμετωπίζοντας τον βιασμό ως έγκλημα εξουσίας, αυτές οι φεμινίστριες απέρριπταν ρητά τα ατομικιστικά, ψυχοπαθολογικά επιχειρήματα που ενίσχυαν τα στερεότυπα των γυναικών. Σε μια περίοδο όπου η αστυνομία ρωτούσε συστηματικά τα θύματα των βιασμών εάν είχαν οργασμό στη διάρκεια της επίθεσης, ο ισχυρισμός ότι ο βιασμός δεν είχε να κάνει καθόλου με το σεξ, αλλά αφορούσε συστήματα καταπίεσης, ήταν τόσο ψυχολογικά έξυπνος όσο και πολιτικά συνετός. Υπάρχουν ρεαλιστικοί λόγοι ώστε να είμαστε φιλικοί προς αυτές τις απόψεις-και είμαι- αλλά πρέπει να είμαστε προσεκτικοί. Οι βιαστές επιλέγουν να επιτεθούν στα θύματα τους με τρόπο τον οποίο οι ίδιοι, και συχνά τα θύματα τους αναγνωρίζουν ως σεξουαλικό. Όπως σωστά παρατηρεί η φιλόσοφος Κάθριν Μακίνον «εάν η βία που άσκησε δεν είναι σεξ, τότε γιατί δεν την χτύπησε μόνο;.
Ερ: Λέτε πως ο βιασμός είναι «κοινωνικό κατασκεύασμα». Τι εννοείτε;
Απ: Παίρνω θέση «κοινωνικού κονστρουκτιβισμού». Με άλλα λόγια, ο βιασμός δεν είναι κάτι «φυσικό» για την αρρενωπότητα αλλά είναι κοινωνικό και πολιτισμικό φαινόμενο. Τα τελευταία χρόνια οι εξελικτικοί ψυχολόγοι έχουν επιχειρήσει να επιχειρηματολογήσουν ότι οι άνθρωποι ( όπου άνθρωποι εννοούν τους 'Ανδρες) είναι «φτιαγμένοι» να βιάζουν. Τα επιχειρήματά τους δεν είναι πειστικά και μειώνουν την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης κοινωνίας και της ιστορίας σε μια αρχέγονη σχέση με πρωτεύοντες προγόνους μας. Αποτυγχάνουν να δώσουν εξηγήσεις για τα ατομικά κίνητρα ή τις πολιτισμικές τάσεις της σεξουαλικής βίας σε ένα ιστορικό πλαίσιο. Η εξελικτική επιχειρηματολογία δεν συμπεριλαμβάνει τις αλλαγές στη σεξουαλική βία με την πάροδο του χρόνου. Κατόπιν αυτών, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι ο βιασμός παρατηρείται ελάχιστα σε κάποιες κοινωνίες. Πολύ γνωστή είναι η έρευνα της ανθρωπολόγου Πέγκι Ριβς Σάντεϊ για κοινωνίες ελεύθερες από βιασμούς. Η μελέτη της δείχνει ότι ευνοϊκές συζητήσεις περί του βιασμού δεν υπάρχουν σε όλες τις κουλτούρες. Στις κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από σεξουαλική ισότητα, γαλήνη και υψηλά ποσοστά γυναικείας οικονομικής δύναμης υπάρχουν σχετικά χαμηλά επίπεδα βιασμών. Οι δράστες σεξουαλικής κακοποίησης μαθαίνουν και εκπαιδεύουν οι ίδιοι τους εαυτούς τους πώς να ενεργούν ως δράστες σεξουαλικής κακοποίησης εντός συγκεκριμένων ιστορικών κοινοτήτων. Η αδιαφορία για την ύπαρξη αυτών των κοινωνιών, στις οποίες η σεξουαλική βία είναι σπάνια, απλά «πολιτογράφησε» τη δυτική πρακτική και την εμπειρία του βιασμού.
Ερ: Πόσο εφικτός είναι ένας κόσμος απαλλαγμένος από σεξουαλική βία;
Απ: «Ο βιασμός είναι μια κρίση του ανδρισμού. Η εξάλειψη του είναι ένα θέμα για τους άνδρες για μια διαφορετική αντίληψη της αρρενωπότητας. Παρά το γεγονός ότι οι γυναίκες παραβάτες είναι εύκολο να εντοπιστούν, και ο αριθμός τους αυξάνεται, ο βιασμός παραμένει κυρίως ένα πρόβλημα που συνδέεται με τον υποβαθμισμένο ανδρισμό. Στο τελευταίο κεφάλαιο (του βιβλίου Rape: A History from the 1860s to the Present), υποστήριξα την ανάγκη μεταρρύθμισης του νομικού συστήματος έτσι ώστε όλο και περισσότεροι βιαστές να αναγνωρίζονται, να καταδικάζονται και να τιμωρούνται για τα εγκλήματα τους, αλλά στην τελική, οι πολιτικές προσπάθειες μείωσης και τελικώς εξάλειψης της σεξουαλικής επιθετικότητας πρέπει να ξεκινήσουν από τους δράστες. Κι αυτό δεν σημαίνει να επιστρέψουμε σε απλουστευτικές κατηγορίες και γενικεύσεις κατά των ανδρών. Η σεξουαλική επιθετικότητα δεν είναι έμφυτη στην ανδρική ταυτότητα.
Αρκετοί θεωρητικοί αλλά και εξελικτικοί ψυχολόγοι αποτυγχάνουν να με πείσουν ότι υπάρχει κάτι «φυσικό» στην ανδρική βία. Εάν ο βιασμός αφορά πρωταρχικά στην ανδρική βιολογία ή συνιστά εξελικτική κληρονομιά, τότε γιατί διαφέρει τόσο πολύ ανά γεωγραφικό και ιστορικό πλαίσιο; Περισσότερο πειστικά οι κοινωνιολόγοι και οι φεμινίστριες αποκαλύπτουν τους αναρίθμητους τρόπους με τους οποίους οι κοινωνικές πιέσεις και οι ιδεολογικές δομές δημιουργούν άνδρες που εκμεταλλεύονται σεξουαλικά άλλους ανθρώπους. Αυτές οι πολιτισμικές δυνάμεις εγγράφουν ή επιβάλλουν στους άνδρες μια βίαιη, επιθετική αντίληψη για την αρρενωπότητα. Σαν αποτέλεσμα παρέχουν μια κυρίαρχη αφήγηση από την οποία επιλέγουν οι άνθρωποι δικαιολογίες για την σεξουαλική βία και την ενοχή που την συνοδεύει.
Ερ: Πόσο δύσκολο ήταν για σας να καταπιαστείτε με το θέμα του βιασμού;
Απ: «Ήταν επώδυνο για μένα, στην αρχή, να καταπιαστώ με αυτό το θέμα. Είμαι απίστευτα τυχερή διότι διατηρώ ισχυρούς δεσμούς με την οικογένεια μου και τους φίλους μου. Ανήκω σε μια κοινότητα φεμινιστών-τόσο ανδρών όσο και γυναικών. Ήταν δύσκολο να αποκαλύψω την έκταση της σεξουαλικής εκμετάλλευσης σε ανθρώπους πολύ κοντινούς. Ένας στους 5 φίλους μου θα πέσει θύμα σεξουαλικής επίθεσης. Ήταν σοκαριστικό να ανακαλύψω ότι έτσι ήταν. Φίλοι μου είπαν τις ιστορίες τους, τις οποίες έκρυβαν από φόβο, από περηφάνια ή από ντροπή. Στη Βρετανία, όπου ζω, τρομοκρατήθηκα όταν ανακάλυψα ότι νομικά τα πράγματα έχουν χειροτερέψει για τις γυναίκες τις τελευταίες δεκαετίες. Το 1977 ένας στους τρεις βιασμούς που είχαν καταγγελθεί κατέληγε σε καταδίκη. Το 1985 ήταν ένας στους πέντε βιασμούς και το 1996 ένας στους δέκα. Σήμερα, ένας στους είκοσι βιασμούς καταλήγει σε καταδίκη. Και όλα αυτά μετά από 40 χρόνια νομικών μεταρρυθμίσεων και φεμινιστικών αγώνων. Οι βιαστές που φτάνουν να δικάζονται και καταδικάζονται ενώπιον των δικαστών θα πρέπει να θεωρούν τους εαυτούς τους πολύ άτυχους. Κάπου γίνεται ένα ολέθριο λάθος.

ΣΣ: Η Τζοάνα Μπερκ καθηγήτρια στο Birkbeck College [Κολέγιο Μπέρκμπεκ]- έδρα Ιστορίας, Κλασικών Σπουδών και Αρχαιολογίας και μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας, θα μιλήσει αύριο Παρασκευή 20 Ιανουαρίου στις 19:00, στο πλαίσιο του Megaron Plus. Η ομιλία της έχει τίτλο «Μια παγκόσμια ιστορία της σεξουαλικής βίας» και θα γίνει στην αγγλική γλώσσα με ταυτόχρονη μετάφραση. Προλογίζει και συντονίζει η Αθηνά Αθανασίου, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Η είσοδος είναι ελεύθερη με δελτία προτεραιότητας, τα οποία θα διανέμονται από τις 17:30. Η εκδήλωση θα μεταδοθεί απευθείας μέσω Διαδικτύου και θα είναι ανοικτή σε όλους. Η παρακολούθηση της μετάδοσης θα είναι εφικτή μέσω της ιστοσελίδας του Μεγάρου Μουσικής.