Τι είναι ο πόνος και τι τον προκαλεί;

Ο πόνος είναι από τα συνηθέστερα συμπτώματα, που οδηγούν στην αναζήτηση ιατρικής συμβουλής. Σύμφωνα με επιτροπή της Διεθνούς Ένωσης για τη Μελέτη του Πόνου (International Association for the Study of Pain/ IASP), όπως αναφέρεται και στο σχετικό πόρισμα του 2020 (Raja και συνεργάτες, 2020) ως πόνος ορίζεται: «Μία δυσάρεστη αισθητηριακή και συναισθηματική εμπειρία, η οποία σχετίζεται με ή ομοιάζει με εμπειρία σχετιζόμενη με πραγματική ή εν δυνάμει ιστική βλάβη».

Το νευρικό κύτταρο (ή νευρώνας)

Η κατανόηση του πόνου προϋποθέτει τη γνώση της βασικής δομής του νευρικού κυττάρου, το οποίο είναι και ο βασικός «φορέας» των αλγεινών ερεθισμάτων, αφού δια των κυττάρων αυτών τέτοιου είδους ερεθίσματα διαβιβάζονται από την περιοχή του πόνου, στον εγκέφαλο.

Το νευρικό σύστημα αποτελείται από μία ομάδα εξειδικευμένων κυττάρων, που ονομάζονται νευρώνες (βλ. εικόνα).

Στην ανωτέρω σχηματική απεικόνιση μπορούμε να δούμε έναν νευρώνα και να διακρίνουμε τα μέρη του:

• το κυτταρικό σώμα στο οποίο εντοπίζεται ο πυρήνας
• τους δενδρίτες οι οποίοι εκτείνονται εν είδει κλαδιών δένδρου από το σώμα και λαμβάνουν μηνύματα από γειτνιάζοντες νευρώνες
• τον νευράξονα ή νευρική ίνα ο οποίος ξεκινάει από το κυτταρικό σώμα και καταλήγει στις νευραξονικές απολήξεις, ενώ το μήκος του μπορεί να κυμαίνεται από το 0,1 χιλιοστό μέχρι και το 1 μέτρο

Τα νευρικά κύτταρα παράγουν ηλεκτρικά σήματα τα οποία κινούνται από τους δενδρίτες, προς το σώμα και μέσω της νευρικής ίνας προς τις νευραξονικές απολήξεις. Στο άκρο της κάθε απόληξης εντοπίζεται ο σχηματισμός, που ονομάζεται σύναψη και απεικονίζεται σχηματικά παρακάτω.

Στην ανωτέρω σχηματική απεικόνιση αναγνωρίζουμε την προσυναπτική μεμβράνη, η οποία ανήκει στο νευρώνα, από τον οποίο προέρχεται το ηλεκτρικό σήμα και τη μετασυναπτική μεμβράνη, η οποία ανήκει στο κύτταρο, προς το οποίο φθάνει το σήμα. Η μετασυναπτική μεμβράνη ενδέχεται να ανήκει στο δενδρίτη ενός άλλου νευρικού κυττάρου ή σε κάποιο άλλο κύτταρο, όπως είναι για παράδειγμα ένα μυϊκό κύτταρο, η σύσπαση του οποίου πυροδοτείται από το συγκεκριμένο νευρώνα. Μεταξύ των δύο αυτών μεμβρανών υφίσταται όμως κενό. Το σήμα μεταδίδεται από την προσυναπτική μεμβράνη στη μετασυναπτική μεμβράνη μέσω χημικών ουσιών, που ονομάζονται νευροδιαβιβαστές.

Οι νευροδιαβιβαστές απελευθερώνονται από την προσυναπτική μεμβράνη, διαχέονται στο χώρο μεταξύ των δύο μεμβρανών και φθάνουν στη μετασυναπτική μεμβράνη. Επί της μετασυναπτικής μεμβράνης εντοπίζονται ειδικά μόρια, που ονομάζονται υποδοχείς. Οι νευροδιαβιβαστές ενώνονται με τους υποδοχείς και η αλληλεπίδραση μεταξύ νευροδιαβιβαστού και υποδοχέος «ενεργοποιεί» το κύτταρο. Αν το κύτταρο, που βρίσκεται μετά τη σύναψη είναι ένα νευρικό κύτταρο (ένας νευρώνας) τότε η αλληλεπίδραση νευροδιαβιβαστού και υποδοχέος ως αποτέλεσμα θα έχει την παραγωγή ενός ηλεκτρικού παλμού, ο οποίος διαδίδεται παρακάτω κ.ο.κ..

Η βιολογία του πόνου

Καταρχάς είναι απαραίτητο να γίνει διαχωρισμός μεταξύ των όρων «πόνος» και «αλγαισθησία». Όπως περιγράφεται σε μελέτη του 2022 (Kendroud και συνεργάτες, 2022), με τον όρο «αλγαισθησία» αναφερόμαστε στην επεξεργασία, στην οποία υπόκεινται από το Κεντρικό και το Περιφερικό Νευρικό Σύστημα τα αλγεινά ερεθίσματα (ερεθίσματα, που προκαλούν πόνο δηλαδή), όπως είναι το τραύμα ή η υψηλή θερμοκρασία, που ενεργοποιούν τους αλγοϋποδοχείς (βλ. παρακάτω) και τις σχετικές νευρικές οδούς. Με τον όρο «πόνο» αντίθετα αναφερόμαστε στην υποκειμενική εμπειρία, που εις έκαστος έχει ένεκα της διέγερσης των εν λόγω νευρικών οδών.

Οι αλγοϋποδοχείς είναι, σύμφωνα με τα όσα αναλύονται σε σχετικό εγχειρίδιο του 2001 (Purves και συνεργάτες, 2001) ελεύθερες απολήξεις νευρικών κυττάρων, οι οποίες αποτελούν και την «αφετηρία» της διαδικασίας της εκδήλωσης πόνου. Σύμφωνα με τους συντάκτες της ανωτέρω αναφερθείσας μελέτης του 2022 (Kendroud και συνεργάτες, 2022) αλγοϋποδοχείς ανευρίσκονται στο δέρμα, στις αρθρώσεις, στα σπλάχνα και στους μυς, ενώ αυτοί «ενεργοποιούνται» από πλήθος χημικών ουσιών, αλλά και από ακραίες θερμοκρασίες, την επ’ αυτών άσκηση υψηλής πίεσης, καθώς και την εκδήλωση φλεγμονής εξαιτίας ιστικής βλάβης.

Όπως περιγράφεται σε μελέτη του 2009 (National Research Council, 2009) το αλγεινό ερέθισμα μεταδίδεται αρχικά από τις ελεύθερες απολήξεις των νευρικών κυττάρων στον νωτιαίο μυελό και συγκεκριμένα στα οπίσθια κέρατα της φαιάς ουσίας του (βλ. εικόνα).

Στο νωτιαίο μυελό το σώμα της νευρικής ίνας του κάθε αλγοϋποδοχέα συνδέεται δια συνάψεων με ένα πολύπλοκο δίκτυο άλλων νευρώνων, κάποιοι εκ των οποίων είναι κινητικοί και η «ενεργοποίησή» τους συνδέεται με την γένεση των αντανακλαστικών απόσυρσης. Το είδος αυτό των αντανακλαστικών συνδέεται με την προστατευτική, αυτόματη και ταχύτατη απόσυρση του μέλους από την εστία του πόνου. Παράδειγμα αντανακλαστικού απόσυρσης είναι η αυτόματη απομάκρυνση του άνω άκρου από μία υπερβολικά θερμή εστία.

Άλλοι νευρώνες, οι οποίοι συνάπτονται με το σώμα της ίνας, που φέρει τον αλγοϋποδοχέα, είναι υπεύθυνοι για την «προς τα άνω μεταφορά του αλγεινού σήματος». Ήτοι οι νευρώνες αυτοί διατρέχουν όλο το μήκος του νωτιαίου μυελού και μέσω του στελέχους του εγκεφάλου φθάνουν τελικά στο μεταιχμιακό σύστημα. (βλ. εικόνα).

Το Μεταιχμιακό Σύστημα, όπως περιγράφεται σε μελέτη του 2023 (Torrico και συνεργάτες, 2023, περιλαμβάνει δομές του εγκεφάλου, που συμμετέχουν στη ρύθμιση γνωσιακών λειτουργιών, όπως είναι η μνήμη, η μάθηση, η διαμόρφωση κινήτρων (συνήθως σχετιζόμενα με τη «ανταμοιβή»), η επεξεργασία των συναισθημάτων και η επεξεργασία της κοινωνικότητας.

Έτσι το αλγεινό ερέθισμα, όπως περιγράφουν και οι συντάκτες της ανωτέρω αναφερθείσας μελέτης του 2009 (National Research Council, 2009) φθάνει σε περιοχές του εγκεφάλου, οι οποίες εμπλέκονται στη δημιουργία συναισθηματικών αντιδράσεων, πριν καταλήξει τελικά στο φλοιό του εγκεφάλου, όπου και λαμβάνει χώρα η «γνωσιακή» ανάλυσή του.

Οι συγγραφείς της συγκεκριμένης μελέτης του 2009 (National Research Council, 2009) μάλιστα συνεχίζουν περιγράφοντας, ότι χάρη σε απεικονιστικές μεθόδους της λειτουργίας του εγκεφάλου, γνωρίζουμε, πως η επεξεργασία του αλγεινού ερεθίσματος δεν πραγματοποιείται σε κάποια συγκεκριμένη περιοχή του φλοιού του εγκεφάλου, αλλά σε περισσότερες.

Δρ ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΚΩΝ. ΛΥΓΝΟΣ, MSc, PhD
ΜΑΙΕΥΤΗΡ ΧΕΙΡΟΥΡΓΟΣ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΟΣ
Master of Science University College London
Διδάκτωρ Μαιευτικής Γυναικολογίας
www.eleftheia.gr

^{Ενδεικτική βιβλιογραφία}

^{Raja SN, Carr DB, Cohen M, Finnerup NB, Flor H, Gibson S, Keefe FJ, Mogil JS, Ringkamp M, Sluka KA, Song XJ, Stevens B, Sullivan MD, Tutelman PR, Ushida T, Vader K. The revised International Association for the Study of Pain definition of pain: concepts, challenges, and compromises. Pain. 2020 Sep 1;161(9):1976-1982. doi: 10.1097/j.pain.0000000000001939. PMID: 32694387; PMCID: PMC7680716.}

^{Kendroud S, Fitzgerald LA, Murray IV, et al. Physiology, Nociceptive Pathways. [Updated 2022 Sep 26]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK470255/}

^{Purves D, Augustine GJ, Fitzpatrick D, et al., editors. Neuroscience. 2nd edition. Sunderland (MA): Sinauer Associates; 2001. Nociceptors. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK10965/}

^{National Research Council (US) Committee on Recognition and Alleviation of Pain in Laboratory Animals. Recognition and Alleviation of Pain in Laboratory Animals. Washington (DC): National Academies Press (US); 2009. 2, Mechanisms of Pain. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK32659/}

^{Torrico TJ, Abdijadid S. Neuroanatomy, Limbic System. [Updated 2023 Jul 17]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK538491/}