28η Οκτωβρίου: Ο ρόλος των γυναικών και των παιδιών στον πόλεμο του '40

Στα ιστορικά βιβλία, κυρίως αυτά που αφορούν μεγάλες πολεμικές συγκρούσεις όπως ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, διαβάζουμε συνήθως για τα «γυναικόπαιδα» ή στην καλύτερη περίπτωση για τους «αμάχους» (που είναι λίγο ευρύτερος όρος και περιλαμβάνει και τους ηλικιωμένους ή ανήμπορους να πολεμήσουν άντρες).

Αυτοί οι χαρακτηρισμοί που δεν έχουν φύλο και ηλικία, που παραπέμπουν σε μάζα, σε σύνολο ανθρώπων, συνήθως μνημονεύονται όταν ο ιστορικός πρόκειται να καταγράψει ανθρώπινες απώλειες, τα θύματα δηλαδή μιας μάχης που δεν ανήκουν στις στρατιωτικές δυνάμεις, τις οποίες κατά συντριπτική πλειοψηφία στις παλαιότερες εποχές στελέχωναν άντρες.

Τα «γυναικόπαιδα» αυτά συνήθως είναι ένας απλός αριθμός, που έχει προκύψει από κάποια πρόχειρη καταμέτρηση (καθώς είναι εξαιρετικά δύσκολο υπό συνθήκες πολέμου να μπορεί κανείς να δώσει απολύτως αξιόπιστα στατιστικά δεδομένα για τον άμαχο πληθυσμό, στο βαθμό που μπορεί να το κάνει για τους στρατιώτες). Τα «γυναικόπαιδα» δεν έχουν ταυτότητα, δεν έχουν βαθμό, είναι μια απροσδιόριστη μάζα, ένας αμφισβητούμενος αριθμός που συνήθως χρησιμοποιείται για να υπογραμμίσει τη σφοδρότητα μιας πολεμικής σύγκρουσης και την αγριότητα του πολέμου.
Αυτές οι χιλιάδες ανώνυμες γυναίκες, τα ανώνυμα παιδιά, τα πιο αθώα θύματα του πολέμου, δεν βρίσκουν ποτέ δικαίωση –είναι οι ανώνυμοι μάρτυρες του παραλογισμού κάθε πολέμου.

Δεν ήταν μόνο αμέτοχα θύματα οι γυναίκες και τα παιδιά σε αυτή τη συγκλονιστική περίοδο που έχουμε συνηθίσει να αναφέρουμε με τον διψήφιο αριθμό «40».

Απεναντίας, η συμμετοχή τους ήταν ενεργός και δυναμική …

Φώτο: Βούλα Θεοχάρη Παπαϊωάννου/ Μουσείο Μπενάκη

Γιατί ο πόλεμος έχει δύο πραγματικότητες, έχει δύο ταυτόχρονα παρόντα: Εκείνο της μάχης, όπου πέρα από κάθε λογική καθημερινοί άνθρωποι συγκρούονται και σκοτώνουν άλλους ανθρώπους, και την ίδια στιγμή ένα άλλο παρόν, εκείνο της καθημερινής ζωής, που επηρεάζεται και πλήττεται από την πολεμική αντιπαράθεση, αλλά πρέπει να αντέξει να υπάρχει πλάι στον πόλεμο, γιατί η ζωή δεν μπορεί να σταματήσει.

Μάνες

Οι μανάδες είναι εκείνες που θα αποχαιρετήσουν, με το πρώτο σάλπισμα του πολέμου, τα παιδιά τους που θα πάρουν τον δρόμο για το μέτωπο. Θα δουν τους ανθρώπους τους ίσως για τελευταία φορά. Θα τους δώσουν μαζί ένα φυλαχτό. Λίγο πιο πέρα, οι αγαπημένες, οι σύζυγοι, τα παιδιά των στρατιωτών. Η επιστράτευση φέρνει μια τομή στην καθημερινή ζωή όλων, διακόπτει τη φυσιολογική ροή της ζωής τους. Εκείνοι που φεύγουν για το μέτωπο, μαζί με τον πόθο τους να συμβάλουν στη μάχη της πατρίδας παίρνουν μαζί τους και την αγωνία για το τι θ’ απογίνουν όλοι εκείνοι οι άνθρωποι που αφήνουν πίσω τους. Οι γέροι, οι γυναίκες, τα μικρά τους αδέλφια, τα παιδιά τους. Μπαίνουν στο τραίνο και αφήνουν πίσω τους ένα μεγάλο κενό, που εκείνοι που έμειναν πίσω όσο κρατάει ο πόλεμος καλούνται να καλύψουν.

Ομαδικό ράψιμο. Αθήνα, 1940 Βούλα Θεοχάρη Παπαϊωάννου/ Μουσείο Μπενάκη

Στην Ελλάδα των χρόνων εκείνων, με το μεγάλο ποσοστό γεωργικής οικονομίας, μόνο τα χέρια των παιδιών και των γυναικών μένουν για το χωράφι. Την ίδια στιγμή, στις πόλεις, οι οικογένειες στηρίζονταν κυρίως στην εργασία του άντρα – οι εργαζόμενες γυναίκες ήταν λιγοστές. Το κενό της απουσίας του άντρα, ως παράγοντα της οικονομικής επιβίωσης της οικογένειας, αλλά και ως συνεκτικού στοιχείου της οικογένειας καλούνται να το καλύψουν οι ίδιες οι γυναίκες αλλά και τα μεγαλύτερα παιδιά της οικογένειας. Οι γυναίκες ιδίως καλούνται να προσπεράσουν για το διάστημα του πολέμου το δικό τους προσωπικό πρόβλημα, την απουσία του συντρόφου τους, και να γίνουν οι ίδιες και γυναίκες και άντρες, προκειμένου η οικογένεια σε όλα τα επίπεδα, οικονομικό, κοινωνικό και συναισθηματικό, να συνεχίσει να υφίσταται με όσο το δυνατόν λιγότερα πλήγματα. Αγρότισσα και αγρότης μαζί, μάνα και πατέρας, νοικοκυρά και «κουβαλητής» (κατά την προσφιλή έκφραση της εποχής) γίνεται η γυναίκα, ενσωματώνοντας στον παραδοσιακό της ρόλο μια πολλαπλότητα που προαναγγέλλει, και ενδεχομένως επιταχύνει, τη χειραφέτησή της στις δεκαετίες που θα ακολουθήσουν τον πόλεμο.

Ομαδικό πλέξιμο. Αθήνα, 1940 Βούλα Θεοχάρη Παπαϊωάννου/ Μουσείο Μπενάκη

Παιδιά

Παρόμοια είναι η θέση των μεγαλύτερων παιδιών της οικογένειας, ιδίως των μεγαλύτερων αγοριών, τα οποία καλούνται να αναλάβουν ορισμένες από τις δράσεις του ρόλου του πατέρα στην καινούρια πραγματικότητα. Όμως το τιμόνι της οικογένειας σε ό,τι αφορά τη λήψη αποφάσεων, και την ευθύνη της ανατροφής των παιδιών το έχει καθολικά η γυναίκα. Και αυτός ο δισυπόστατος και πολυδιάστατος ρόλος συχνά διαρκεί πολύ περισσότερο από την πολεμική αντιπαράθεση, σε περίπτωση που ο άντρας πέσει θύμα στο πεδίο της μάχης. Παράλληλα, οι λίγες γυναίκες οι οποίες στελεχώνουν τη διοίκηση και την εκπαίδευση επωμίζονται σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό σε σχέση με το παρελθόν αυξημένες αρμοδιότητες, καλούμενες να υποστηρίξουν περισσότερο ουσιαστικά και με ευρύτερες ευθύνες μια κρατική μηχανή που μέχρι τότε τις παραγκώνιζε σε επικουρικούς και όχι επιτελικούς ρόλους. Η γραμματέας και η δασκάλα είναι κι αυτές ηρωίδες του πολέμου.

Ωστόσο, η συμβολή της γυναίκας στην πρώτη αυτή φάση του πολέμου δεν είναι μόνο στα μετόπισθεν. Στη μάχη, οι ηπειρώτισσες γυναίκες έδωσαν δυναμικό «παρών» στο αλβανικό μέτωπο, υποβοηθώντας τον Ελληνικό Στρατό με τη μεταφορά πυρομαχικών και εφοδίων με γαϊδουράκια ή ακόμα και στην πλάτη τους μέσα από τις χιονισμένες πλαγιές της Πίνδου. Ανοίγουν δρόμους με τα φτυάρια, αντιπαλεύουν τις καιρικές συνθήκες, ράβουν ή μπαλώνουν ρούχα για τους στρατιώτες. Πολύ συχνά στην προσπάθεια συμμετέχουν και παιδιά, μια και οι ενήλικες άντρες βρίσκονται ήδη στο μέτωπο. Κάποιοι από αυτούς είναι τα παιδιά τους, συγγενείς, συγχωριανοί τους, που ο πολεμος τους χώρισε, και τους ενώνει ξανά με αυτό τον ιδιότυπο τρόπο.

Ο πόλεμος και η κατοχή έκλεψαν για πάντα την παιδική τους ηλικία. Και οι μέρες που θα ακολουθούσαν, εκείνες του διχασμού και του εμφυλίου σπαραγμού θα ήταν ακόμη πιο δραματικές για εκείνες τις γενιές. Για μια ολόκληρη δεκαετία, αλλά για κάποιους και κάποια χρόνια παραπάνω, εκείνη η γενιά θα ζήσει σε ένα περιβάλλον φρίκης και απόλυτου παραλογισμού.

Πηγή: eliaswords.blogspot.com

Το παραπάνω κείμενο, μέρος του οποίου παρουσιάζουμε σήμερα εκφωνήθηκε στις 28 Οκτωβρίου 2011, στο Πνευματικό Κέντρο της Ιεράς Μητροπόλεως Κεφαλληνίας (Αργοστόλι), στο πλαίσιο εκδήλωσης του Λυκείου Ελληνίδων για την εθνική επέτειο.