Ελένη Βαρδουλάκη: Ποιος είπε ότι η αστροφυσική δεν είναι για κορίτσια;

Η Ελένη Βαρδουλάκη γεννήθηκε το 1980 στην Αθήνα και όπως θα διαβάσετε και εσείς παρακάτω, την κέρδισε ο μαγευτικός χώρος της επιστήμης. Σπούδασε Φυσική στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων με κατεύθυνση την Αστροφυσική, είναι κάτοχος διδακτορικού από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και από τον Μάρτιο του 2024 βρίσκεται στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, στο Ινστιτούτο Αστρονομίας, Αστροφυσικής, Διαστημικών Εφαρμογών και Τηλεπισκόπησης, στην επικοινωνία και και διάχυση της επιστήμης. Είναι επίσης εθνική συντονίστρια για την εκπαίδευση της αστρονομίας (National Astronomy Educator Coordinator NAEC-GR) ορισμένη από το Γραφείο Αστρονομίας για την Εκπαίδευση (Office of Astronomy for Education) της Διεθνούς Αστρονομικής Ένωσης (International Astronomical Union – IAU) και επιστημονικός υπεύθυνος του εκπαιδευτικού προγράμματος RADIIO, που ξεκινά τον Μάρτιο του 2025 για εκμάθηση ραδιοαστρονομίας σε σχολεία της Ελλάδας, Πακιστάν και Κίνας.

Η αστροφυσική είναι μια από τις μεγάλες της αγάπες και προσπαθεί να τη μεταδώσει σε όλο τον κόσμο και τον γιο της. Aγαπάει και απολαμβάνει το αντικείμενο της εργασίας και της έρευνάς της και θέλει να μοιράζεται τη γνώση της με το ευρύ κοινό.

Με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα για τις Γυναίκες και τα Κορίτσια στην Επιστήμη, επικοινωνήσαμε μαζί της και της ζητήσαμε να μας μιλήσει για τον εαυτό της ώστε να τη γνωρίσουμε καλύτερα, καθώς επίσης για τις προκλήσεις που αντιμετώπισε και τέλος να συμβουλέψει τα νέα κορίτσια που ενδιαφέρονται για την επιστήμη.

Τι όνειρα κάνατε όταν ήσασταν παιδί;

Ε.Β. Η αλήθεια είναι ότι δε θυμάμαι και πολλά απ΄όταν ήμουν πολύ μικρή. Στο γυμνάσιο ήθελα να γίνω αρχαιολόγος, ναι μου άρεσε πολύ η ταινία Ιντιάνα Τζόουνς! Κάποια στιγμή ήθελα να γίνω ζωγράφος γιατί αγαπώ τη ζωγραφική. Αργότερα ήθελα να γίνω δικηγόρος, αλλά η κατεύθυνση αυτή δεν είχε τα μαθήματα που μου άρεσαν περισσότερο, οπότε ακολούθησα την κατεύθυνση με έμφαση στις θετικές επιστήμες. Με κέρδισαν οι φυσική, μαθηματικά και χημεία! Και χαίρομαι πολύ γι΄αυτό. Είμαι ακριβώς εκεί που ήθελα!

Σε ποια ηλικία άρχισε η αστροφυσική να μπαίνει στη ζωή σας;

Ε.Β. Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ερώτηση, γιατί θα έλεγα αρκετά αργά σε σχέση με άλλους συναδέλφους αστροφυσικούς. Ίσως λόγω σχολείου. Ίσως γιατί τότε δεν είχαμε όλα αυτά τα ερεθίσματα που έχουν τα σημερινά παιδιά. Ήταν τα περισσότερα στο πιο θεωρητικό επίπεδο. Στο λύκειο διαπίστωσα ότι μου άρεσε πάρα πολύ η φυσική, τα μαθηματικά και η χημεία. Έτσι όταν πέρασα στο φυσικό Ιωαννίνων πέταξα στα σύννεφα. Και δεν ήταν δύσκολο στα Γιάννενα, γιατί συνήθως ήσουν μέσα στο σύννεφο. Αστειεύομαι…σχεδόν :) Είναι από τις πιο αγαπημένες μου πόλεις! Από τα μαθήματα επιλογής μου άρεσε η αστροφυσική αλλά και η πυρηνική φυσική. Έτυχε να με κερδίσει η πρώτη. Ίσως γιατί είχα μια πολύ δυναμική καθηγήτρια, που δε σήκωνε μύγα στο σπαθί της και πάλευε για τα δικαιώματα των γυναικών. Ήταν καλή έμπνευση αυτό. Έκανα πτυχιακή με θέμα τους ενεργούς γαλαξίες (φανταστείτε τους σαν πολύ άτακτα παιδιά που δεν κάθονται λεπτό) και αυτό το ερευνητικό πρότζεκτ μου έδωσε τη δυνατότητα να συνεχίσω τις σπουδές μου στην Οξφόρδη, στο τμήμα αστροφυσικής.

Ποια είναι η ειδικότητά σας σήμερα; Μιλήστε μας για όλα όσα κάνετε.

Ε.Β. Είμαι αστροφυσικός με διδακτορικό από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και μονογονέας σε ένα υπέροχο 12χρονο αγόρι που μεγάλωσα μόνη μου. Από τον Μάρτιο του 2024 βρίσκομαι στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, στο Ινστιτούτο Αστρονομίας, Αστροφυσικής, Διαστημικών Εφαρμογών και Τηλεπισκόπησης, στην επικοινωνία και και διάχυση της επιστήμης. Είμαι εθνική συντονίστρια για την εκπαίδευση της αστρονομίας (National Astronomy Educator Coordinator NAEC-GR) ορισμένη από το Γραφείο Αστρονομίας για την Εκπαίδευση (Office of Astronomy for Education) της Διεθνούς Αστρονομικής Ένωσης (International Astronomical Union – IAU). Είμαι η επιστημονικός υπεύθυνος του εκπαιδευτικού προγράμματος RADIIO, που ξεκινά τον Μάρτιο του 2025 για εκμάθηση ραδιοαστρονομίας σε σχολεία της Ελλάδας, Πακιστάν και Κίνας. Το RADIIO χρηματοδοτείται από το Γραφείο Αστρονομίας για την Ανάπτυξη (Office of Astronomy for Development) της IAU. Συν-ηγούμαι του προγράμματος επιστήμης πολιτών Radio Galaxy Zoo EMU, που φέρνει την έρευνα στην ραδιοαστρονομία κοντά στον πολίτη και του ζητά τη σημαντική συμβολή του. Είμαι ερευνήτρια με πολυετή εμπειρία στην έρευνα και την επίβλεψη φοιτητών σε όλες τις βαθμίδες. Παρατηρώ το σύμπαν και τους γαλαξίες με τηλεσκόπια από όλο τον κόσμο και το διάστημα, σε συνεργασία με διεθνείς ομάδες ερευνητών (COSMOS, EMU, RGZ-EMU, LOFAR KPS, MIGHTEE, ngVLA, SKA), και προσπαθώ να κατανοήσω πως οι ενεργοί γαλαξίες επηρεάζουν το περιβάλλον τους (σαν αυτά τα άτακτα παιδιά που ανακατεύουν τα πάντα και τους πάντες γύρω τους). Είμαι η βασική επιμελήτρια και συνυγγραφέας του ειδικού τόμου για τον εκδοτικό οίκο Springer Nature, με τίτλο ‘Data-Intensive Radio Astronomy: Bringing Astrophysics to the Exabyte Era’ (Vardoulaki et al. 2024). Είμαι επικοινωνιολόγος της επιστήμης και έχω ιδρύσει τους κόμβους επικοινωνίας Rogue Astrophysics (2017), Astronomy on Tap Bonn (2018) & Astronomy on Tap Jena (2020). Τέλος, είμαι συγγραφέας του βιβλίου ‘Το σύμπαν στον τσεπάκι σου’ από την Keybooks. Πολύ σύντομα θα βγει και το παιδικό μου βιβλίο ‘Ο Πλούτωνας, ο μικρός πλανήτης με τη μεγάλη καρδιά’ από τις εκδόσεις Νίκας.

Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίσατε κατά τη διάρκεια των σπουδών σας;

Ε.Β. Σαν γυναίκα, θα πω τα στερεότυπα. Όχι μόνο κατά τη διάρκεια των σπουδών μου, αλλά και σαν αστροφυσικός, στην ακαδημαϊκή μου καριέρα, ενώ ταυτόχρονα μεγάλωνα τον γιό μου. Δυστυχώς τα στερεότυπα κατά των γυναικών είναι βαθιά ριζωμένα μέσα μας. Υπάρχουν και θα υπάρξουν πολλοί που θα σε εμποδίσουν από το να καταφέρεις τον στόχο σου. Στην επιστήμη, μας εμποδίζουν καθημερινά να κάνουμε τη δουλειά μας αυτός που χάνει είναι η επιστήμη και η πρόοδος της κοινωνίας. Για τις εφαρμογές της αστροφυσικής στην καθημερινή ζωή έχω αναφερθεί και στο βιβλίο μου, 'Το σύμπαν στο τσεπάκι σου΄. Είναι συγκλονιστικό αυτό που μας δείχνουν οι έρευνες, ότι κορίτσια από 6 ετών πιστεύουν ότι δεν είναι τόσο ικανά ή έξυπνα όσο τα αγόρια. Πραγματικά συγκλονιστικό και έχει να κάνει με τον τρόπο που μεγαλώνουμε τα παιδιά μας και τα στερεότυπα που τους μεταφέρουμε, ηθελημένα ή άθελα μας. Είναι επίσης συγκλονιστικό ότι μόνο 5 γυναίκες έχουν λάβει από το 1901 μέχρι σήμερα το Νόμπελ Φυσικής, σε αντίθεση με 222 άντρες. Ένα μόλις 2%. Δυστυχώς θα πάρει δεκάδες με μερικές εκατοντάδες χρόνια για να επέλθει πλήρης ισότητα στις κοινωνίες μας. Και μέχρι σήμερα, καμιά χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν έχει φτάσει σε αυτό το σημείο.

Πώς η αστροφυσική μπορεί να εμπνεύσει τη νέα γενιά να ασχοληθεί με τις θετικές επιστήμες;

Ε.Β. Θεωρώ πως η αστροφυσική είναι από τις πιο όμορφες επιστήμες γιατί έχει και το οπτικό ερέθισμα αλλά και σου κεντρίζει το ενδιαφέρον να ανακαλύψεις το απροσδόκητο! Είναι σαγηνευτικό το διάστημα. Ποιος από εμάς δεν έχει αναρωτηθεί τι βρίσκεται εκεί έξω και πώς δημιουργήθηκε το Σύμπαν; Πολλοί Έλληνες αστροφυσικοί θα πουν ότι αυτό που τους έκανε να ακολουθήσουν αυτό το επάγγελμα είναι ο μοναδικός νυχτερινός ουρανός που έχουμε στην Ελλάδα. Θα συμφωνήσω με αυτό, είναι το πρώτο έναυσμα. Όταν ήμουν παιδί το μάθημα της αστρονομίας διδασκόταν στα σχολεία. Και τότε, στο λύκειο, είδα για πρώτη φορά τον πλανήτη Κρόνο από τηλεσκόπιο. Ένα στολίδι στον νυχτερινό ουρανό! Δυστυχώς πλέον εδώ και πολλά χρόνια δε διδάσκεται αυτούσιο το μάθημα της αστρονομίας, μόνο αποσπασματικά σαν ενότητα άλλων μαθημάτων. Το ευχάριστο είναι ότι καθηγητές αλλά και αστροφυσικοί, όπως και το Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών και η Ελληνική Αστρονομική Ένωση, και άλλοι πολλοί, προωθούν προγράμματα εκμάθησης αστρονομίας και αστροφυσικής στα σχολεία, μετά το πέρας των μαθημάτων, δείχνοντας ότι η αστρονομία δεν είναι μόνο θεωρητικό μάθημα, αλλά έχει τεράστιες πρακτικές εφαρμογές (κατασκευή και συντήρηση τηλεσκοπίων, προγραμματισμός, διαχείριση, κ.ά). Στόχος φυσικά είναι να φέρουν τα παιδιά πιο κοντά στις θετικές επιστήμες. Έτσι και το δικό μας πρόγραμμα εκμάθησης ραδιοαστρονομίας και αστροφυσικής, το RADIIO, ένας ‘μοντέρνος δρόμος του μεταξιού’ της γνώσης, έχει σκοπό να φέρει τους εφήβους πιο κοντά στην επιστήμη μέσα από διαδικτυακά σεμινάρια, πρακτικές εργασίες και διεθνή διαδικτυακή ημερίδα. Θέλουμε να τους δείξουμε στους εφήβους και τους καθηγητές τους πως γίνεται η έρευνα στην αστροφυσική, πως μπορούν να λάβουν ενεργά μέρος με προγράμματα επιστήμης πολιτών, και πως συνεργαζόμαστε σε διεθνές επίπεδο, με σκοπό να μελετήσουμε και να κατανοήσουμε το Σύμπαν μας.

Ποια είναι τα ενδιαφέροντά σας εκτός της αστροφυσικής;

Ε.Β. Μου αρέσει να βγάζω φωτογραφίες, να ζωγραφίζω και να χορεύω σάλσα. Κάποτε, όταν ήμουν μικρή έπαιζα και πιάνο, ώρες ατελείωτες. Δυστυχώς όμως το άφησα λόγω υπερβολικού φόρτου με τα μαθήματα του σχολείου. Ελπίζω κάποια στιγμή, όταν μεγαλώσει ο γιος μου, να βρω χρόνο να το ξαναρχίσω.

Ποια είναι η πιο σημαντική συμβουλή που θα δίνατε σε μια νέα φοιτήτρια που ενδιαφέρεται για την αστροφυσική;

Ε.Β. Αυτή είναι πολύ καλή ερώτηση. Θα έλεγα αυτό που μου είπαν οι δικοί μου και με ενθάρρυναν τόσα χρόνια να συνεχίσω παρά τις δυσκολίες του επαγγέλματος, με τα στερεότυπα αλλά και την αβεβαιότητα όσων αφορά την επαγγελματική αποκατάσταση. Θα της έλεγα να μην ακούει όσους προσπαθούν να την αποθαρρύνουν για τον άλφα ή β λόγο! Να κοιτάει το στόχο της και ακολουθεί τα βήματα που θα την βοηθήσουν να τον πετύχει. Και θα το πετύχει!