Μαρίνα Ζαχαρία: «Τα νήπια χειρίζονται ηλεκτρονικές συσκευές αλλά δεν ξέρουν να φάνε μόνα τους»

Η Μαρίνα Ζαχαρία αναδείχθηκε παγκόσμια πρέσβειρα εκπαίδευσης της ΟΥΝΕΣΚΟ και δεν γινόταν να μην βρω αυτή την εκπαιδευτικό που προσπαθεί να ασκήσει το επάγγελμα της νηπιαγωγού στις δύσκολες συνθήκες των σχολείων της ελληνικής περιφέρειας και να μιλήσω μαζί της.

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, ήθελα να γνωρίσω και να γνωρίσετε και εσείς καλύτερα τη γυναίκα που βρέθηκε ανάμεσα στους 50 κορυφαίους εκπαιδευτικούς στον κόσμο, που διεκδίκησαν το βραβείο Global Teacher Prize και που έχει αγκαλιάσει όλα τα παιδιά που έχουν περάσει από τα χέρια της σαν να ήταν δικά της παιδιά.

Οι πολυβραβευμένες δράσεις της όλα αυτά τα χρόνια, όπως το πρόγραμμα προστασίας των δασών για μαθητές eTreeHuggers και τα μαθήματα ρομποτικής καθώς επίσης και το πρόγραμμα «Γίνε ανάδοχος σχολείου», την έχουν κάνει να ξεχωρίζει.

Η Μαρίνα Ζαχαρία μεγάλωσε και σπούδασε στη Θεσσαλονίκη, έπειτα διορίστηκε στη Χίο, μετεκπαιδεύτηκε στο Διδασκαλείο και το 2010 πήρε οργανική στην Όσσα. Όπως θα διαβάσετε και παρακάτω η ίδια λέει «Δυστυχώς, το σχολείο αυτό έκλεισε» και μετατέθηκε στο 1ο Νηπιαγωγείο Λαγυνών όπου από εκεί τα δύο τελευταία χρόνια ασκεί το επάγγελμα-λειτούργημα της νηπιαγωγού.

Μέσα από τη συνέντευξή της θα μάθετε περισσότερα για εκείνη, για τις δράσεις της, για τον τρόπο που βοηθά όλα τα παιδιά που βρίσκονται στο δρόμο της και τις ανησυχίες που έχει για τους νέους γονείς που είναι «ελαστικοί» και για τα παιδιά νηπιακής ηλικίας δεν έχουν αναπτύξει στοιχειώδης δεξιότητες.

Θέλατε πάντα να ασχοληθείτε με τα παιδιά; Να γίνετε νηπιαγωγός από μικρή;. Ήταν επιλογή σας να επιλέξετε την παιδαγωγική;

Η αλήθεια είναι ότι στόχευα στην Ιατρική, καθώς ήμουν άριστη μαθήτρια και όλοι οι καθηγητές μου με παρότρυναν να την ακολουθήσω. Στις πανελλήνιες εξετάσεις λοιπόν, πέρασα με την πρώτη προσπάθεια στο Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών και είχα αποφασίσει να παρακολουθώ τα μαθήματα και να ξαναδώσω εξετάσεις. Έπειτα όμως από την επαφή μου με τα παιδαγωγικά, ανακάλυψα πως βρήκα το επάγγελμα που μου ταιριάζει. Έτσι, αποχαιρέτισα για πάντα την ιατρική, που στην πραγματικότητα δεν ήταν δική μου επιλογή, και ακολούθησα το δρόμο της εκπαίδευσης.

Τι αγαπάτε περισσότερο στη δουλειά σας;

Αγαπώ όταν μπερδεύονται τα μαθητούδια μου και με φωνάζουν μαμά, όταν με αγκαλιάζουν για να μη φύγω, όταν μου λένε ότι θα τους λείψω, όταν μου χαρίζουν τις ζωγραφιές τους και φροντίζουν να μην τις ξεχάσω. Επίσης, αγαπώ την ελευθερία που έχουμε στο Νηπιαγωγείο και την ευελιξία με την οποία μπορούμε να μεταπηδήσουμε από το ένα θέμα στο άλλο, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα των παιδιών μας. Το Νηπιαγωγείο είναι και πρέπει να παραμείνει ένας χώρος ελεύθερης έκφρασης και παιχνιδιού. Αυτή είναι η μαγεία του.

Ξεκινήσατε από σχολεία της περιφέρειας όπως έχετε αναφέρει πολλές φορές και η ίδια. Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίσατε; Θυμάστε κάποιο περιστατικό;

Τα σχολεία της περιφέρειας μπορεί να έχουν περιορισμένη πρόσβαση σε εκπαιδευτικούς πόρους και εξοπλισμό, αλλά θεωρώ πως τα πλεονεκτήματά τους υπερισχύουν. Συνήθως, τα σχολεία της περιφέρειας έχουν μικρότερο αριθμό μαθητών ανά τάξη, πράγμα που μπορεί να επιτρέψει στους εκπαιδευτικούς να επικεντρωθούν περισσότερο σε κάθε μαθητή. Επίσης, εξαιτίας του μικρού αριθμού μαθητών, οι δεσμοί της εκπαιδευτικής κοινότητας είναι πιο ισχυροί, σαν οικογενειακοί. Τέλος, αυτά τα σχολεία βρίσκονται συνήθως κοντά στη φύση, προσφέροντας μια ευχάριστη ατμόσφαιρα για τους μαθητές και μεγάλο πλούτο προς εξερεύνηση.

Εγώ είχα την τύχη στο Νηπιαγωγείο της Όσσας όπου υπηρετούσα, να έχω και τα τρία από τα παραπάνω πλεονεκτήματα. Είχα λίγους μαθητές, ήμουν κοντά στη φύση και συνεργαζόμουν άψογα με τους γονείς αλλά και τους τοπικούς φορείς, την Κοινότητα και τον Πολιτιστικό Σύλλογο, για τα διάφορα πρότζεκτ που υλοποιούσα κάθε χρόνο. Τα προβλήματα που αντιμετώπιζα ήταν καθαρά οικονομικά, καθώς δεν υπήρχε κανενός είδους εξοπλισμός στο Νηπιαγωγείο μου. Αυτό λοιπόν αποτελούσε την πρόκληση για εμένα, η απόκτηση υλικοτεχνικής υποδομής που θα αναβάθμιζε την ποιότητα της διδασκαλίας. Η αλήθεια είναι ότι χρειάστηκε χρόνος, αλλά το Νηπιαγωγείο μας μέσα από διαγωνισμούς και χορηγίες εξοπλίστηκε με όλα όσα ονειρευόμασταν. Καταφέραμε έτσι χρόνο με το χρόνο, να συνεργαζόμαστε επί ίσοις όροις με τα σχολεία του εξωτερικού.

Οι διακρίσεις πολλές. Ήσασταν υποψήφια για το Global Teacher Prize, γνωστό και ως «Νόμπελ» των εκπαιδευτικών. Πώς ξεκίνησε η δράση σας; Μιλήστε μας λίγο για την αρχή όλης αυτής της σπουδαίας δουλειάς που κάνετε πια.

Από το 2010 και για δώδεκα χρόνια, υπηρέτησα στην Όσσα, ένα απομακρυσμένο χωριό με περίπου 300 κατοίκους. Οι μαθητές μου, απομακρυσμένοι από την πόλη, δεν είχαν ταξιδέψει, δεν γνώριζαν το θέατρο, τον κινηματογράφο, τα μουσεία. Αποφάσισα να διευρύνω τους ορίζοντές τους και να τους φέρω αρχικά σε επαφή με άλλα σχολεία. Έτσι, το 2010, δημιούργησα την εκπαιδευτική ιστοσελίδα Περί…Νηπιαγωγών, η οποία διακρίθηκε στον 5ο και 6ο Πανελλήνιο Διαγωνισμό Εκπαιδευτικών Ιστοσελίδων, με στόχο να επικοινωνήσω τη δουλειά μας. Παράλληλα, συμμετείχαμε σε Διαγωνισμούς και Ευρωπαϊκά έργα eTwinning, με το πρώτο μας έργο, «Η βαλίτσα της Ζαράφα» το 2015-16, να αποσπάει το Εθνικό Βραβείο. Το 2016-17 αναλάβαμε την προστασία ενός διατηρητέου μνημείου του χωριού, που βρισκόταν υπό κατάρρευση. Σχεδιάσαμε αφίσες, οργανώσαμε πορείες και ηχογραφήσαμε ένα ραδιοφωνικό μήνυμα, κάνοντας το πρόβλημά μας γνωστό στο πανελλήνιο, κερδίζοντας τον Πανελλήνιο Μαθητικό Διαγωνισμό Ραδιοφώνου και φτάνοντας μέχρι και τη Βουλή των Ελλήνων. Εκεί ήταν που οι μαθητές μου ανέπτυξαν την έννοια του ενεργού πολίτη, αγωνιζόμενοι για το καλό του τόπου τους και κατάλαβαν πως πρέπει να θέτουν υψηλούς στόχους και να αγωνίζονται για να τα καταφέρουν.

Το επόμενο έτος ιδρύσαμε το eTwinning Project "eTreeHuggers", ένα ευρωπαϊκό συνεργατικό έργο που συνέδεσε τη ρομποτική με την προστασία του περιβάλλοντος, κερδίζοντας με την ομάδα μας το 1ο Ευρωπαϊκό Βραβείο eTwinning το 2021. Η Όσσα, που ήταν άγνωστη, έγινε επίκεντρο στα εκπαιδευτικά δρώμενα, με το σχολείο μας να κερδίζει διακρίσεις σε κάθε διαγωνισμό. Στα 12 χρόνια υπηρεσίας, λάβαμε 12 εθνικές και πολλές ευρωπαϊκές διακρίσεις. Και κάπως έτσι βρέθηκα κι εγώ στους 50 καλύτερους εκπαιδευτικούς του κόσμου…

Δυστυχώς, το σχολείο αυτό έκλεισε, και μετατέθηκα στο 1ο Νηπιαγωγείο Λαγυνών. Εκεί, τα τελευταία δύο χρόνια, συνεχίζουμε το ταξίδι μας με τους σπουδαίους μαθητές μας.

Το μότο μου είναι να ακούμε τα παιδιά και να δημιουργούμε συναρπαστικές εμπειρίες γι’ αυτά.

Πώς νιώσατε όταν μάθατε ότι είστε υποψήφια για αυτό το βραβείο ανάμεσα στους 50 καλύτερους εκπαιδευτικούς του κόσμου;

Ήταν ένα πρωτόγνωρο συναίσθημα, αυτό της ολοκλήρωσης, σαν να έχεις κατακτήσει και το πιο τρελό σου όνειρο. Φυσικά η συγκίνηση ήταν τεράστια, δεν θα πω ψέματα. Έκλαιγα και ένιωσα πολύ περήφανη που η δική μου φωτογραφία βρισκόταν μπροστά από την ελληνική σημαία σε έναν τόσο σημαντικό παγκόσμιο διαγωνισμό. Εύχομαι μέσα από την ψυχή μου να καταφέρουν όλοι οι συνάδελφοι να βιώσουν τέτοιες συγκινήσεις.

Είστε η μόνη Ελληνίδα εκπαιδευτικός που κατάφερε να φτάσει τόσο ψηλά. Είστε γυναίκα. Αντιμετωπίσατε ποτέ διακρίσεις λόγω φύλου;

Το επάγγελμά μας είναι γυναικοκρατούμενο και δεν έχω αντιμετωπίσει ποτέ διακρίσεις ως προς το φύλο. Η αμφισβήτηση ή απαξίωση που μερικές φορές αντιμετωπίζω είναι από ανθρώπους που δεν γνωρίζουν τη δουλειά που γίνεται στα σημερινά νηπιαγωγεία και τη σημασία της προσχολικής εκπαίδευσης.

Η ζωή και το βιογραφικό όμως της φετινής νικήτριας, της Sister Zeph, είναι το πιο φωτεινό παράδειγμα ενάντια σε αυτού του τύπου διακρίσεις, μια που η ίδια, αφού δέχτηκε επιθέσεις ως κορίτσι που ήθελε να πάει στο σχολείο, κάτι που δεν είναι δεδομένο στο Πακιστάν, ίδρυσε δικό της σχολείο όπου βοηθά κορίτσια να μορφωθούν δωρεάν και τα υποστηρίζει μέχρι να βγουν αργότερα στην αγορά εργασίας. Εκτός από τη διεύθυνση του σχολείου, διευθύνει μαθήματα αυτοάμυνας για κορίτσια, έχοντας η ίδια δεχθεί επίθεση και απειλές. Παρέχει επίσης οικονομική βοήθεια σε οικογένειες που επιλέγουν μεταξύ της εκπαίδευσης των παιδιών τους και της πληρωμής των λογαριασμών τους και διευθύνει ένα επαγγελματικό κέντρο που έχει βοηθήσει περισσότερες από 6.000 γυναίκες να αποκτήσουν δεξιότητες στις ΤΠΕ, την κλωστοϋφαντουργία και την αγγλική γλώσσα.

Ανάμεσα στα βραβεία που έχετε κερδίσει μαζί με τους μαθητές σας είναι και εκείνα της ρομποτικής. Τι ήταν αυτό που σας έκανε να φέρετε σε επαφή τους μαθητές σας με αυτήν;

Η τεχνολογία ήταν πάντα κάτι που αγαπούσα. Προσπαθούσα να την εντάξω στην εκπαιδευτική διαδικασία, δίνοντας έτσι μια προστιθέμενη αξία στο μάθημα και κάνοντάς το πιο ενδιαφέρον και πιο ελκυστικό για τους μαθητές μου. Η ρομποτική ήταν μια πρόκληση, ειδικά για εμένα που δίδασκα σε ένα φτωχό σχολείο. Διεκδίκησα λοιπόν τη συμμετοχή μας στις πιλοτικές δράσεις ρομποτικής του Υπουργείου και κατάφερα να επιλεγεί το σχολείο μας και να λάβει εξοπλισμό, με την προϋπόθεση να υλοποιήσουμε έργο και να αποτιμήσουμε τις δράσεις μας. Η ενσωμάτωση της ρομποτικής στη διδασκαλία είχε πολύ θετικό αντίκτυπο στους μαθητές. Μέσα από παιχνίδια ρομποτικής φάνηκε ότι τα παιδιά κατακτούσαν πιο εύκολα τις έννοιες που θέλαμε να διδάξουμε. Όλη η διαδικασία κρατούσε αμείωτο το ενδιαφέρον τους και ενεργοποιούσε τη συμμετοχή τους. Έτσι, συμμετείχαμε συνολικά σε όλες τις δράσεις ΣΤΕΜ των επόμενων χρόνων, λαμβάνοντας εξοπλισμό για το Νηπιαγωγείο μας. Λάβαμε μέρος παράλληλα σε διάφορους διαγωνισμούς, παρουσιάζοντας τη δουλειά μας αλλά και το μήνυμα που κάθε φορά οι μαθητές μας ήθελαν να μοιραστούν με τους μεγάλους. Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να σημειώσω πως στο Νηπιαγωγείο η Ρομποτική δεν είναι ένα αποκομμένο διδακτικό αντικείμενο, αλλά ουσιαστικά εμπλουτίζει και υποστηρίζει τη διδασκαλία, μέσα από δραστηριότητες που πηγάζουν από τα ενδιαφέροντα των παιδιών και έχουν χαρακτήρα παιχνιδιού.

Κορίτσια ή αγόρια εκδηλώνουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τις επιστήμες STEM;

Νομίζω πως δεν υπάρχει ιδιαίτερη διαφορά ανάμεσα σε κορίτσια και αγόρια. Τα ρομποτάκια πάντα κέντριζαν το ενδιαφέρον των παιδιών. Απλώς ίσως κάποιες φορές να βγαίνουν στην επιφάνεια κάποια στερεότυπα που σχετίζονται με τον τρόπο που μεγαλώνουν τα παιδιά και με τα παιχνίδια που επιλέγουν να παίζουν. Για παράδειγμα, πρόσφατα σε μια εργασία που έδωσα στους μαθητές μου, τους ζήτησα να ζωγραφίσουν μια εφεύρεση και να μας την παρουσιάσουν. Υπήρξαν κορίτσια που σχεδίασαν ένα ρομπότ για μακιγιάζ και αγόρια που σχεδίασαν ιπτάμενα αυτοκίνητα. Παράλληλα όμως, υπήρξαν και εφευρέσεις αποκομμένες από τέτοιου είδους στερεότυπα.

Η τελευταία πρωτοβουλία που πήρατε αφορά την εθελοντική δράση «Γίνε ανάδοχος ενός σχολείου». Μιλήστε μας λίγο για αυτή καθώς και για το ρόλο του εθελοντισμού στη ζωή των παιδιών. Πιστεύετε ότι τα παιδιά θα πρέπει να εμπλέκονται από πολύ μικρή ηλικία;

Η δράση «Γίνε Ανάδοχος Σχολείου» ξεκίνησε καθαρά ως μια κίνηση αλληλεγγύης και συνεργασίας, όπου νηπιαγωγοί από όλη την Ελλάδα ένωσαν τις δυνάμεις τους για να υποστηρίξουν τους συναδέλφους τους που επλήγησαν από τις καταστροφικές πλημμύρες στη Θεσσαλία. Αφορμή ήταν μια φωτογραφία που είδα από τη συνάδελφο του 30ού Νηπιαγωγείου Τρικάλων, με το νηπιαγωγείο της καλυμμένο κυριολεκτικά μέχρι τη σκεπή, στις λάσπες. Επικοινώνησα αμέσως μαζί της και μου εξήγησε την τραγικότητα της κατάστασης και την καταστροφή την οποία είχαν υποστεί. Να σημειωθεί ότι τα σχολεία ήταν έτοιμα για τον Αγιασμό και σε μία στιγμή έχασαν τα πάντα, από εξοπλισμό μέχρι αναλώσιμα. Έτσι, γεννήθηκε η ιδέα της δράσης αυτής.

Εκπαιδευτικοί απ’ όλη τη χώρα, από τον Έβρο μέχρι το Καστελόριζο, καταφέραμε σε μία μόλις εβδομάδα να δημιουργήσουμε ένα δίκτυο 100 περίπου σχολείων για την ανασυγκρότηση 24 πληγέντων σχολικών μονάδων. Οι "ανάδοχοι" των πληγέντων Νηπιαγωγείων ήταν Σχολεία, Σύλλογοι Γονέων αλλά και Ιδιωτικά Εκπαιδευτήρια και συγκέντρωσαν σε λίγες μόνο ημέρες γραφική ύλη, βιβλία και παιχνίδια για να στηρίξουν τις σχολικές μονάδες που υπέστησαν σοβαρές ζημιές. Εδώ, θα πρέπει να σημειώσουμε πως η συγκέντρωση των υλικών γινόταν στοχευμένα. Είχα επικοινωνήσει με όλες τις Προϊσταμένες των Νηπιαγωγείων και μου είχαν αναφέρει τις ελλείψεις τους, οπότε ενημέρωνα κάθε ανάδοχο για τα υλικά που χρειάζεται να συγκεντρώσουν.

Πρόκειται για ένα παράδειγμα αλληλεγγύης και ενότητας, που απέδειξε πως η εκπαιδευτική κοινότητα μπορεί να ανταποκριθεί άμεσα σε έκτακτες συνθήκες, προσφέροντας πρακτική βοήθεια και ελπίδα σε όσους έχουν πληγεί. Χαρακτηριστικό της ενσυναίσθησης των εκπαιδευτικών μας είναι πως όλη αυτή η δράση οργανώθηκε μέσα σε λίγες μόνο ημέρες, με μία μόνο ανάρτηση που έκανα στην ομάδα μου Περί…Νηπιαγωγών στο Facebook. Η ανταπόκριση των συναδέλφων ήταν άμεση. Σε καμία περίπτωση δεν υποκαταστήσαμε την Πολιτεία. Αυτό που καταφέραμε όμως ήταν να φτάσουν στην πόρτα των πληγέντων νηπιαγωγείων, πριν την έναρξη των μαθημάτων, όλες οι αποστολές, ενώ άλλες αποστολές βοήθειας παρέμεναν στις αποθήκες των μεταφορικών εταιριών επειδή, ειδικά τις πρώτες ημέρες της καταστροφής δεν υπήρχε ο κατάλληλος συντονισμός.

Το «Γίνε Ανάδοχος Σχολείου» δημιούργησε νέους δεσμούς, με τους μαθητές μας να ανταλλάσσουν ευχές και ζωγραφιές και τους εκπαιδευτικούς να οργανώνουν συνεργασίες και αδελφοποιήσεις σχολείων. Γίναμε όλοι καλύτεροι άνθρωποι μέσα από αυτό. Μαζί με τους μαθητές μας καλλιεργήσαμε την έννοια της ενσυναίσθησης, της αλληλεγγύης και του εθελοντισμού. Μάθαμε πως πρέπει να είμαστε δίπλα σε όποιον μας χρειάζεται και να προσφέρουμε, ακόμα και από αυτά που δεν μας περισσεύουν. Θα μπορούσαμε να είμαστε εμείς. Ο καθένας μας θα μπορούσε να βρίσκεται στη θέση τους…

Από την εμπειρία σας βλέπετε να έχει αλλάξει ο ρόλος της οικογένειας στην ανατροφή των παιδιών; Οι νέοι γονείς ασχολούνται περισσότερο ουσιαστικά με τα παιδιά τους ή όχι; Μαρτυρίες έδειξαν ότι πολλά παιδιά νηπιακής ηλικίας δεν έχουν αναπτύξει στοιχειώδης δεξιότητες.

Η κατάσταση τα τελευταία χρόνια έχει αλλάξει δραματικά. Η συμπεριφορά των μαθητών είναι διαφορετική από παλιότερα. Έρχονται στο σχολείο παιδιά που είναι ανώριμα, που δεν έχουν αναπτύξει τις βασικές δεξιότητες και δεν αυτοεξυπηρετούνται. Είναι τα ίδια παιδιά που με μεγάλη ευκολία χειρίζονται ηλεκτρονικές συσκευές, γνωρίζουν όλους τους Youtubers, αλλά δεν μπορούν να φάνε μόνα τους ή να φορέσουν το μπουφάν τους ή τα παπούτσια τους. Επίσης, η υπερβολική έκθεση σε οθόνες έχει οδηγήσει σε μαθητές με δυσκολίες συγκέντρωσης, εκρήξεις θυμού και έλλειψη βασικών κοινωνικών δεξιοτήτων.

Οι νέοι γονείς εργάζονται πολλές ώρες, με αποτέλεσμα το παιδί να μην περνάει αρκετό δημιουργικό χρόνο μαζί τους, και αισθάνονται τύψεις γι’ αυτό. Έτσι, πολλές φορές υιοθετούν έναν πιο «ελαστικό» τρόπο διαπαιδαγώγησης, ξεχνώντας τα όρια που πρέπει να θέτουμε στα μικρά παιδιά και τις δεξιότητες που θα πρέπει να τα βοηθήσουμε να αναπτύξουν. Τα παιδιά θα πρέπει να μάθουν από μικρά την έννοια του σεβασμού, της διαχείρισης των συναισθημάτων τους και της ενσυναίσθησης. Δεν είναι τυχαία η αύξηση των φαινομένων σχολικού εκφοβισμού και της νεανικής παραβατικότητας. Οι γονείς και φυσικά εμείς οι εκπαιδευτικοί και η Πολιτεία θα πρέπει να δράσουμε άμεσα για να προλάβουμε και όχι να αντιμετωπίσουμε περιστατικά βίας και εκφοβισμού στα σχολεία.

Αν θέλατε να στείλετε ένα μήνυμα προς τους γονείς, ποιο θα ήταν αυτό;

Η στήριξη και η καθοδήγηση των γονέων είναι καθοριστική για την ανάπτυξη και ευημερία των παιδιών. Συνδεθείτε με τα παιδιά σας, ακούστε τις σκέψεις και τις ανησυχίες τους, ενθαρρύνετε την ενεργό συμμετοχή σε κοινωνικές δραστηριότητες και το παιχνίδι στον φυσικό χώρο. Βοηθήστε τα να κάνουν φίλους, βρεθείτε μαζί τους και εκτός σχολείου. Συζητήστε με τα παιδιά σας και βάλτε όρια και κανόνες. Σεβαστείτε και εμπιστευτείτε τους εκπαιδευτικούς του παιδιού σας! Αυτοί περνούν τη μισή μέρα με τα παιδιά σας, ακούν τα μυστικά τους, τα βοηθούν να ξεπεράσουν τους φόβους τους και να ενταχθούν στην ομάδα. Ρωτήστε αν στο σχολείο υπάρχει κάποιο παιδί που μένει μόνο του στο διάλειμμα, και παρακινείστε τα παιδιά σας να το προσεγγίσουν και να το εντάξουν στη δική τους παρέα. Γίνετε εσείς παράδειγμα ενσυναίσθησης και σεβασμού με τη συμπεριφορά σας.

Τέλος, η πιο σημαντική συνταγή είναι μία και αδιαμφισβήτητη: Πολλή αγάπη και σφιχτές αγκαλιές!!!