Μεσογειακή αναιμία (θαλασσαιμία): Αίτια, συχνότητα και διάγνωση

Ο όρος μεσογειακή αναιμία χρησιμοποιείται συχνά ως συνώνυμος του όρου θαλασσαιμία και με αυτόν περιγράφουμε μία ομάδα κληρονομικών νόσων, που χαρακτηρίζονται από ελαττωματική παραγωγή αιμοσφαιρίνης. Ο όρος «θαλασσαιμία» προέρχεται – προφανώς – από τη λέξη «θάλασσα», διότι η κλινική αυτή οντότητα για πρώτη φορά περιγράφηκε μεταξύ πληθυσμών, που ζουν πέριξ της Μεσογείου Θάλασσας. Εντούτοις, η συχνότητα της θαλασσαιμίας είναι υψηλή και σε περιοχές της Μέσης Ανατολής, της Αφρικής και της Ασίας (National Center for Biotechnology Information, 1998).

Γιατί παρουσιάζεται η θαλασσαιμία;

Η αιμοσφαιρίνη είναι η πρωτεΐνη του αίματος, που είναι «επιφορτισμένη» με τη μεταφορά του οξυγόνου από τους πνεύμονες στους ιστούς και εντοπίζεται εντός των κυττάρων του αίματος, που ονομάζονται ερυθρά αιμοσφαίρια. Η αιμοσφαιρίνη με τη σειρά της αποτελείται από δύο ζεύγη πρωτεϊνικών αλυσίδων (πιο «σωστός» είναι ο όρος «πολυπεπτιδικών αλυσίδων»): ένα ζεύγος αλυσίδων α και ένα ζεύγος αλυσίδων β. Κάθε αλυσίδα είναι συνδεδεμένη με ένα μόριο Αίμης καθώς και ένα άτομο Σιδήρου (βλ. εικόνα).

Αν το σώμα, εξαιτίας της ύπαρξης κάποιου «ελαττωματικού» γονιδίου αδυνατεί να παράγει σε ικανές ποσότητες κάποιες από τις αλυσίδες αυτές, τότε μιλάμε για θαλασσαιμία. Έτσι έχουμε (Bajwa & Basit, 2023; Ali και συνεργάτες, 2021; Angastiniotis & Lobitz, 2019; National Center for Biotechnology Information, 1998):

• την α – θαλασσαιμία: Στην περίπτωση αυτή το «ελαττωματικό» γονίδιο εμπλέκεται στη σύνθεση των α αλυσίδων της αιμοσφαιρίνης. Ο καθένας από εμάς έχει 2 ζεύγη γονιδίων για τη σύνθεση της α σφαιρίνης, τα οποία εντοπίζονται στο χρωμόσωμα 16 και ονομάζονται HBA1 και HBA Επομένως στο σώμα μας ανευρίσκονται συνολικά 4 γονίδια για τη σύνθεση της α αλυσίδας. Η σοβαρότητα της ασθένειας εξαρτάται από τον αριθμό των γονιδίων, που φέρουν ανωμαλία. Κατά κανόνα η απώλεια ενός ή δύο γονιδίων της α σφαιρίνης είναι ασυμπτωματική, ενώ η απώλεια και των τεσσάρων γονιδίων δεν είναι συμβατή με τη ζωή.
• τη β- θαλασσαιμία: Έχουν περιγραφεί περίπου 200 μεταλλάξεις του γονιδίου της β σφαιρίνης, η παρουσία των οποίων συνδέεται με ελαττωματική παραγωγή των β αλυσίδων της αιμοσφαιρίνης. Αν ένα άτομο έχει ένα μόνον παθολογικό γονίδιο, λέμε πως είναι ετερόζυγο. Αυτή είναι μία κατ’ ουσίαν ασυμπτωματική μορφή της νόσου. Πρόκειται για την «ελάσσονα» μορφή της μεσογειακής αναιμίας, το κοινώς αποκαλούμενο «στίγμα». Αν αμφότερα τα γονίδια της β αλυσίδας ενός ατόμου είναι παθολογικά, τότε μιλάμε για τη «μείζονα» μορφή της νόσου, που είναι γνωστή και με τον όρο «νόσος του Cooley». Στην περίπτωση αυτή βρισκόμαστε ενώπιον της σοβαρής μορφής της νόσου και το άτομο, προκειμένου να επιβιώσει χρειάζεται μεταγγίσεις αίματος εφ’ όρου ζωής. Υφίσταται και μία «ενδιάμεση» μορφή της νόσου, που χαρακτηρίζεται από ελαφρά ή μέτριας βαρύτητας συμπτωματολογία.

Υφίστανται και περιπτώσεις ταυτόχρονης ύπαρξης α και β μεσογειακής αναιμίας, αλλά και συνύπαρξης με τη δρεπανοκυτταρική αναιμία.

Πώς κληρονομείται η θαλασσαιμία;

Η θαλασσαιμία κληρονομείται ως αυτοσωμικό υπολειπόμενο χαρακτηριστικό. Έτσι, η παρουσία ενός μόνο «παθολογικού» γονιδίου σε κάποιο Αυτοσωμικό Χρωμόσωμα καθιστά το άτομο «υγιή φορέα». Επομένως ναι μεν φέρει το παθολογικό γονίδιο, το οποίο μπορεί να το «κληροδοτήσει» στους απογόνους του, αλλά το ίδιο δεν νοσεί. Προκειμένου η νόσος να εκδηλωθεί, το άτομο θα πρέπει να είναι φορέας δύο παθολογικών γονιδίων.

Πόσο συχνή είναι η θαλασσαιμία;

Η συχνότητα της α θαλασσαιμίας έχει υπολογιστεί στο 22,6%. Οι περιοχές με την υψηλότερη συχνότητα είναι το Βιετνάμ (51,5%), η Καμπότζη (39,5%), το Λάος (26,8%), η Ταϊλάνδη (20,1%) και η Μαλαισία (17,3%) (Goh και συνεργάτες, 2020).

Στην Ελλάδα περισσότερο μας αφορά μάλλον η β θαλασσαιμία, αφού η νόσος αυτή παρουσιάζει την υψηλότερη συχνότητα στη λεκάνη της Μεσογείου, της Μέσης Ανατολής, της Νοτιοανατολικής και της Κεντρικής Ασίας. Περίπου 68.000 παιδιά γεννιούνται με β θαλασσαιμία. Σε παγκόσμιο επίπεδο υπολογίζεται, πως ζουν 80 με 90 εκατομμύρια «φορείς» της β θαλασσαιμίας. Στην περιοχή της Ελλάδος, της Κύπρου και της Τουρκίας μάλιστα το ποσοστό των «φορέων» φθάνει κατά περιοχή και το 15% (Needs και συνεργάτες, 2023).

Συγκεκριμένα στην Ελλάδα, η μέση συχνότητα φορέων της β θαλασσαιμίας έχει υπολογισθεί στο 7,4%, αλλά η «κατανομή» των φορέων είναι εξαιρετικά «άνιση», αφού στις εύφορες περιοχές της Θεσσαλίας, της Δυτικής Πελοποννήσου και Δυτικής Ηπείρου, που βρίσκονται σε χαμηλό υψόμετρο κατεγράφη ποσοστό φορέων επί του γενικού πληθυσμού έως και 15%, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό σε περιοχές με μεγάλο υψόμετρο της Μακεδονίας ήταν σαφώς χαμηλότερο (Loukopoulos, 2011).

Το ποσοστό των φορέων β θαλασσαιμίας στη νησιωτική Ελλάδα είναι και αυτό ανάλογο με αυτό, που καταγράφεται στην ηπειρωτική χώρα. Επί παραδείγματι στην Κρήτη το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 7,6% (Hughey και συνεργάτες, 2012).

Πώς γίνεται η διάγνωση της Μεσογειακής Αναιμίας;

Ενδείξεις για το αν κάποιος είναι φορέας ή νοσεί από κάποια μορφή θαλασσαιμίας, δίδονται και από τη βασική γενική αίματος. Τυπικά, τα «θαλασσαιμικά» ερυθρά αιμοσφαίρια χαρακτηρίζονται από μικρό μέγεθος και χαμηλή περιεκτικότητα σε αιμοσφαιρίνη. Εντούτοις, μόνο βάσει των δύο αυτών δεικτών δεν είναι δυνατόν να γίνει διάκριση μεταξύ «στίγματος», αναιμίας εξαιτίας έλλειψης σιδήρου. Περισσότερες πληροφορίες παίρνουμε με τη μέθοδο της ηλεκτροφόρησης της αιμοσφαιρίνης, χάρη στην οποία μπορεί να γίνει μία αδρή εκτίμηση των πιθανοτήτων ένα άτομο να είναι φορέας μεσογειακής αναιμίας. Εντούτοις, απόλυτη διάγνωση σε ό,τι αφορά το ενδεχόμενο κάποιος να είναι φορέας κάποιου είδους θαλασσαιμίας επιτυγχάνεται μόνον μέσω της σχετικής ανάλυσης του DNA του (Munkongdee και συνεργάτες, 2020).

Δρ ΜΕΝΕΛΑΟΣ ΚΩΝ. ΛΥΓΝΟΣ, MSc, PhD
ΜΑΙΕΥΤΗΡ ΧΕΙΡΟΥΡΓΟΣ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΟΣ
Master of Science University College London
Διδάκτωρ Μαιευτικής Γυναικολογίας

^{Ενδεικτική βιβλιογραφία}

^{Ali S, Mumtaz S, Shakir HA, Khan M, Tahir HM, Mumtaz S, Mughal TA, Hassan A, Kazmi SAR, Sadia, Irfan M, Khan MA. Current status of beta-thalassemia and its treatment strategies. Mol Genet Genomic Med. 2021 Dec;9(12):e1788. doi: 10.1002/mgg3.1788. Epub 2021 Nov 5. PMID: 34738740; PMCID: PMC8683628.}

^{Angastiniotis M, Lobitz S. Thalassemias: An Overview. Int J Neonatal Screen. 2019 Mar 20;5(1):16. doi: 10.3390/ijns5010016. PMID: 33072976; PMCID: PMC7510249.}

^{Bajwa H, Basit H. Thalassemia. [Updated 2023 Aug 8]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK545151/}

^{Goh LPW, Chong ETJ, Lee PC. Prevalence of Alpha(α)-Thalassemia in Southeast Asia (2010-2020): A Meta-Analysis Involving 83,674 Subjects. Int J Environ Res Public Health. 2020 Oct 9;17(20):7354. doi: 10.3390/ijerph17207354. PMID: 33050119; PMCID: PMC7600098.}

^{Hughey JR, Du M, Li Q, Michalodimitrakis M, Stamatoyannopoulos G. A search for β thalassemia mutations in 4000 year old ancient DNAs of Minoan Cretans. Blood Cells Mol Dis. 2012 Jan 15;48(1):7-10. doi: 10.1016/j.bcmd.2011.09.006. Epub 2011 Oct 14. PMID: 22000492; PMCID: PMC3249513.}

^{Loukopoulos D. Haemoglobinopathies in Greece: prevention programme over the past 35 years. Indian J Med Res. 2011 Oct;134(4):572-6. PMID: 22089622; PMCID: PMC3237258.}

^{Munkongdee T, Chen P, Winichagoon P, Fucharoen S, Paiboonsukwong K. Update in Laboratory Diagnosis of Thalassemia. Front Mol Biosci. 2020 May 27;7:74. doi: 10.3389/fmolb.2020.00074. PMID: 32671092; PMCID: PMC7326097.}

^{National Center for Biotechnology Information (US). Genes and Disease [Internet]. Bethesda (MD): National Center for Biotechnology Information (US); 1998-. Thalassemia. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK22200/}

^{Needs T, Gonzalez-Mosquera LF, Lynch DT. Beta Thalassemia. [Updated 2023 May 1]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2024 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK531481/}