Μαρτάκι ή Μαρτιά: Το έθιμο και τι συμβολίζει το βραχιολάκι στο χέρι

Κόκκινη κλωστή πλεγμένη με μια λευκή, για την πρώτη μέρα του μήνα. Του Μάρτη. Για να έχουμε γούρι. Καλή τύχη. Και φυσικά για να μην μας «κάψει» ο Μαρτιάτικος ήλιος.

Έθιμο από παλιά, που έχει τις ρίζες του στα Ελευσίνια μυστήρια. Οι μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων έδεναν μια κλωστή, την Κρόκη, στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι.

Το ίδιο έθιμο έχουν και άλλες χώρες όπως η Βουλγαρία (Μαρτενίτσα), η Ρουμανία (Μαρτσισόρ), η Αλβανία (Βερόρε), η Μολδαβία (Μαρτσισόρ) η Κύπρος (Μαρτουί ή Μάρτης).

Από τη 1η ως τις 31 του Μάρτη, τα παιδιά φορούν στον καρπό του χεριού τους ένα βραχιολάκι, φτιαγμένο από στριμμένη άσπρη και κόκκινη κλωστή, τον Μάρτη ή Μαρτιά. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, ο Μάρτης προστατεύει τα πρόσωπα των παιδιών από τον πρώτο ήλιο της Άνοιξης, για να μην καούν. Τον φτιάχνουν την τελευταία μέρα του Φλεβάρη και τον φορούν την πρώτη μέρα του Μάρτη, πριν βγουν από το σπίτι και το βγάζουν στο τέλος του μήνα, ή το αφήνουν πάνω στις τριανταφυλλιές όταν δουν το πρώτο χελιδόνι, για να τον πάρουν τα πουλιά και να χτίσουν τη φωλιά τους.

Ο Μάρτης και τα «χελιδονίσματα»

Τα χελιδονίσματα είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα της πρώτης Μαρτίου, η συνήθεια δηλ. να γυρίζουν το πρωί της ημέρας αυτής τα παιδιά της σχολικής ηλικίας τα σπίτια κρατώντας ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδονιού και να τραγουδούν τον ερχομό της άνοιξης και την επιστροφή των χελιδονιών.

Τα χελιδονίσματα είναι συνέχεια από τα χελιδονίσματα των αρχαίων Ελλήνων, από τα κάλαντα της πρωτοχρονιάς της 1ης Μαρτίου. Οι Ρωμαίοι τὸ 153 π.Χ. όρισαν ὡς πρωτοχρονιά την 1η Ιανουαρίου, κι ενώ πήγαν εκεί και τα κάλαντα, παρέμειναν και στην παλιά πρωτοχρονιά τους, την 1η Μαρτίου.

Από ημέρες πριν, τα παιδιά 7-12 ετών ετοιμάζονταν εντατικά γι’ αυτή τη γιορτή. Η κάθε ομάδα έκανε μια ξύλινη χελιδόνα την οποία τοποθετούσε στο μικρό «ξύλινο κλουβί». Το «κλουβί» το αποτελούσαν ένας ξύλινος σταυρός, στις άκρες του οποίου προσαρμόζονταν δυο ημικυκλικά ξύλινα τόξα, φτιαγμένα από κόντρα πλακέ ή άλλο ευλύγιστο λεπτό ξύλο, που έκαναν την κατασκευή να μοιάζει με κλουβί. Από το κέντρο τους, του σταυρού και των τόξων, περνούσε ένας ξύλινος άξονας. Αυτός μπορούσε να περιστρέφεται αριστερά-δεξιά με το τράβηγμα ενός κορδονιού. Πάνω στον ξύλινο άξονα και έξω από το «κλουβί» υπήρχε ένα ομοίωμα χελιδονιού που περιστρεφόταν μαζί με τον άξονα. Όταν ο χειριστής της χελιδόνας τραβούσε το κορδόνι του άξονα, εξαιτίας της αδράνειας συνέχιζε να περιστρέφεται η χελιδόνα και μετά το ξετύλιγμα του κορδονιού, με αποτέλεσμα το κορδόνι να τυλίγεται ξανά αλλά με αντίθετη φορά. Με την ολοκλήρωση αυτής της φάσης, ο χειριστής ξανατραβούσε το κορδόνι, με αποτέλεσμα την αντίθετη περιστροφή της χελιδόνας κ.ο.κ. Έτσι η παλινδρομική κίνηση του χεριού του χειριστή μπορούσε και γινόταν περιστροφική στη χελιδόνα, πράγμα που έδινε ξεχωριστή χαρά στα παιδιά όταν το πετύχαιναν χωρίς να παρουσιάζονται διακοπές.

Σ’ αυτήν την ξύλινη χελιδόνα της Τερπνής φαίνεται η ομοιότητά της με ανασκαφικό εύρημα που βρέθηκε στις Αιγές της αρχαίας Μακεδονίας, το «Χάλκινο περίοπτο της πρώιμης εποχής του σιδήρου». Το κλουβί το στόλιζαν με πρασινάδες και λουλούδια, καθώς και με διάφορες ασπροκόκκινες κλωστές, τις λεγόμενες «μάρτες».

Μόλις ξημέρωνε η 1η Μαρτίου, τα παιδιά γύριζαν στα σπίτια περιστρέφοντας τη χελιδόνα ενώ συγχρόνως τραγουδούσαν το τραγούδι της χελιδόνας. Η νοικοκυρά έδινε στα παιδιά αβγά ή χρήματα και αυτά της έδιναν «μάρτες» ως δώρο για τα μικρά κορίτσια του σπιτιού. Αυτές τις κλωστές τις έδεναν τα κορίτσια στο χέρι ή στο λαιμό. Πίστευαν ότι θα τα προστάτευαν από το μαύρισμα του Μάρτη κι έτσι θα ήταν όμορφα το Πάσχα με τα καινούργια φορέματα . Τις φορούσαν 40 μέρες και μετά, άλλα κορίτσια τις κρεμούσαν στους φράχτες για τις πάρουν τα χελιδόνια και να φτιάξουν τις φωλιές τους κι άλλα τις έβαζαν κάτω από μια πέτρα για να δουν μετά από λίγες μέρες, ανάλογα με τα ευρήματα κάτω από την πέτρα, αν θα παντρεύονταν στο χωριό ή στην πόλη.

Πώς θα φτιάξετε Μαρτάκι

Για να φτιάξει κανείς τον «Μάρτη» είναι απλό: θα χρειαστείτε μόνο μια κόκκινη και μια λευκή κλωστή (σπάγκο, μαλάκι, νήμα, κορδέλες)

Τραγουδάμε τα χελιδονίσματα

• Χελιδονίσματα

Χελιδόνι πέταξε,
βρήκε πέτρα κι έκατσε
και χαμοκελάηδησε.

Μάρτη, Μάρτη μου καλέ
Μάρτη, Μάρτη μου καλέ
και Απρίλη δροσερέ
κι αν χιονίσει κι αν κακίσεις
πάλι άνοιξη θ' ανθίσεις.

• Χελιδονίσματα της Θράκης

Ήρθε, ήρθε χελιδόνα
ήρθε κι άλλη μελιηδόνα,
κάθισε και λάλησε,
και γλυκά κελάδησε:
Ήρθε ήρθε η χελιδόνα ήρθε κι άλλη μελιδόνα

Μάρτη, Μάρτη μου καλέ,
και Φλεβάρη φοβερέ,
κι αν χιονίσεις κι αν κακίσειςπάλιν άνοιξιν θ’ανθίσεις
Κι αν χιονίσεις κι αν κακίσεις, πάλιν άνοιξιν θ’ανθίσεις.

Θάλασσαν επέρασα
και στεριάν δεν ξέχασα,
κύματα κι αν έσχισα,
έσπειρα, ‘κονόμησα.
Θάλασσαν επέρασα και στεριάν δεν ξέχασα

Ήρθε, ήρθε χελιδόνα
ήρθε κι άλλη μελιδόνα,
κάθισε και λάλησε,
και γλυκά κελάηδησε:
Ήρθε ήρθε η χελιδόνα ήρθε κι άλλη μελιδόνα

Παίζοντας και ζωγραφίζοντας την άνοιξη

Παρακάτω θα βρείτε παροιμίες και χρωμοσελίδες που τα παιδιά μπορούν να εκτυπώσουν και να ζωγραφίσουν με αφορμή τον ερχομό της άνοιξης.

Παροιμίες του Μαρτίου

• Μάρτης είναι χάδια κάνει. Πότε κλαίει και πότε γελάει.
• Άλλα λογαριάζει ο Μάρτης κι άλλα η Σαρακοστή.
• Τα παλιόβοϊδα τα γδέρνει, τα δαμάλια τα παιδεύει.
• Μάρτης, γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης.
• Αν δώσει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα, χαρά σ’ εκείνο το ζευγά που ’χει πολλά σπαρμένα.
• Λείπει ο Μάρτης απ’ τη Σαρακοστή;
• Του Μάρτη ο ήλιος βάφει και πέντε μήνες δεν ξεβάφει.
• Αν δώσει ο Μάρτης και κακιώσει, μες στα χιόνια θα μας χώσει.
• Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα.

Χρωμοσελίδες με θέμα την άνοιξη

Αποθηκεύστε τις και εκτυπώστε τις δωρεάν

^{με πληροφορίες από το wikipedia.org / χελιδονίσματα}