Τι έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών και στην ανοχή στη βία;

Η βία ως φαινόμενο δεν έχει εκλείψει σε καμία χρονική περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας, ωστόσο έως σήμερα έχουν γίνει σημαντικά βήματα για την εδραίωση δικαιωμάτων και θεσμικών κανόνων που μας προστατεύουν από αυτήν. Επιπρόσθετα, από την επιστημονική προσέγγιση, πλήθος δεδομένων έχουν αποδείξει τις επιβλαβείς και πολλές φορές μη αναστρέψιμες συνέπειες της, ενδυναμώνοντας σε διεθνές επίπεδο τα κινήματα για την καταπολέμηση κάθε μορφής βίας.

Ποιοι παράγοντες οδηγούν στη βία;

Οι παράγοντες που οδηγούν στην εκδήλωση βίαιων συμπεριφορών στους ανθρώπους αποτελεί εδώ και δεκαετίες αντικείμενο επιστημονικής μελέτης παγκοσμίως. Μεταξύ των σημαντικότερων εξ αυτών των παραγόντων, έχει αναδειχθεί ο γονεϊκός ρόλος. Παιδιά που βιώνουν απόρριψη, παιδιά που δέχονται οποιαδήποτε μορφή ενδοοικογενειακής βίας, παιδιά που παραμελούνται, παιδιά με χαλαρή ή ανύπαρκτη γονεϊκή εποπτεία, παιδιά με φτωχούς οικογενειακούς δεσμούς είναι παιδιά που καθίστανται πιο ευάλωτα στην παραβατικότητα, στην εκδήλωση βίαιων συμπεριφορών και στη θυματοποίηση. Ταυτόχρονα με τα παραπάνω βιώματα μπορεί, τα παιδιά αυτά μέσα στην οικογένεια, να εξοικειώνονται και να «εκπαιδεύονται» στην άσκηση βίας. Για παράδειγμα γονείς βίαιοι προς άλλα μέλη της οικογένειας ή προς άλλους ανθρώπους, γονείς που επικροτούν αυτές τις συμπεριφορές στα Μ.Μ.Ε. ή στην τοπική κοινωνία, γονείς που δεν προστατεύουν τα παιδιά τους από την έκθεση σε βίαιες συμπεριφορές στην πραγματική ή στην διαδικτυακή ζωή είναι γονείς που επηρεάζουν καίρια τις αξίες και τα ιδανικά που διαμορφώνει ένα παιδί.

Θα πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη ότι τις τελευταίες δεκαετίες πολλές αλλαγές έχουν επέλθει στον δομικό ιστό μιας οικογένειας, αλλά και στις ατομικές στάσεις, αξίες και επιδιώξεις. Παράλληλα, επήλθαν αλλαγές που οδήγησαν στη θεμελίωση των δικαιωμάτων των παιδιών. Παρατηρούμε λοιπόν ότι έχει έλθει στο επίκεντρο η ευημερία και η προστασία των παιδιών, όμως έχει αποδυναμωθεί το υποστηρικτικό πλαίσιο της οικογένειας (για παράδειγμα έχουν μειωθεί τα πρόσωπα φροντίδας των παιδιών), έχει μειωθεί ο ποιοτικός χρόνος μεταξύ των μελών τους, έχουν μετατοπιστεί ή χαθεί σημαντικές οικογενειακές αξίες και αντίστοιχα έχουν αλλάξει οι στόχοι μιας οικογένειας (για παράδειγμα η έμφαση μπορεί να δίνεται στην οικονομική επιβίωση ή στην απόκτηση γνώσεων και όχι στην καλλιέργεια δεξιοτήτων επιβίωσης/συλλογικότητας/κοινωνικής συμπεριφοράς). Συνάμα, η τεχνολογία και το διαδίκτυο είναι πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας των παιδιών, χωρίς οι γονείς να είναι κατάλληλα ενημερωμένοι και εκπαιδευμένοι για τη διαχείριση τους, ούτε για τους ίδιους, ούτε για τα παιδιά τους, με αποτέλεσμα παιδιά και γονείς να κινούνται ανυπεράσπιστοι σε αχαρτογράφητα τεχνολογικά μονοπάτια.

Ποιος ο ρόλος των γονιών;

Οι γονείς αποτελούν τον θεμέλιο λίθο στην αναπτυξιακή πορεία ενός παιδιού, αλλά και στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του. Πέραν των βιολογικών καταβολών που επηρεάζουν σημαντικά ένα παιδί, πλήθος συμπεριφορών υιοθετούνται από τα παιδιά μέσω άμεσων ή έμμεσων βιωμάτων, της μίμησης και το σύνολο των γονεϊκών πρακτικών που εφαρμόζονται. Από τη γέννηση ενός παιδιού δημιουργείται ένας δεσμός μεταξύ παιδιού και γονέα, ο οποίος, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του, μπορεί να επηρεάσει όλες τις υπόλοιπες σημαντικές του σχέσεις, ακόμα και στην ενήλικη ζωή. Παιδιά που στερούνται της απαραίτητης φροντίδας, αγάπης, προσοχής, αποδοχής, ψυχικής και σωματικής ασφάλειας είναι παιδιά που με μεγάλη βεβαιότητα θα βιώσουν μια διαταραγμένη και επιβλαβής για τα ίδια ή/και τους άλλους, παιδική ηλικία.

Ενδεικτικά, εάν στη βρεφική ηλικία αναπτυχθεί ένας δεσμός παιδιού-γονέα ανεπαρκούς ασφάλειας μπορεί να επηρεάσει τη συμπεριφορά του παιδιού στην εφηβεία, αλλά και στην ενήλικη ζωή, καθώς το οδηγεί σε μια συνεχή αναζήτηση επιβεβαίωσης από τους άλλους. Μπορεί να πυροδοτήσει την εκδήλωση μιας διαταραχής και αντιδράσεις ακραίου χαρακτήρα και ασύμβατων με την ομαλή ανάπτυξή του.

Συμπτώματα

Συμπτώματα όπως απελπισία, αίσθημα ανικανότητας και επιθετική ή/και βίαιη συμπεριφορά, μπορεί να είναι φαινόμενα μιας αγχώδους διαταραχής που οφείλεται στον ανεπαρκή δεσμό που αναπτύχθηκε με τους γονείς του. Τα συμπτώματα αυτά μπορεί να πυροδοτηθούν περαιτέρω από αντίξοες οικογενειακές συνθήκες όπως εγκατάλειψη, παραμέληση, ενδοοικογενειακή βία και άλλα αρνητικά γεγονότα όπως θάνατος, απώλεια ή διαζύγιο.

Παράλληλα, η ανάγκη του εφήβου για αυτοπροσδιορισμό και αυτονόμηση μπορεί να οδηγήσουν σε συγκρούσεις. Η ορθή ή όχι διαχείριση των συγκρούσεων εκ μέρους της οικογένειας, ο επανακαθορισμός, η διαπραγμάτευση μπορούν να έχουν θετικά ή αρνητικά αποτελέσματα στην αυτοεκτίμηση και στη διαμόρφωση της ταυτότητας του εφήβου. Η οικογένεια αποτελεί την κοιτίδα μέσα στη οποία θα μπορέσει ή δεν θα μπορέσει ένα παιδί να ευημερήσει.

Τι δείχνουν τα στοιχεία από «Το Χαμόγελο του Παιδιού» για τη Βία;

Ο Οργανισμός «Το Χαμόγελο του Παιδιού» γίνεται καθημερινά αποδέκτης της αδυναμίας των οικογενειών να ασκήσουν ενεργά τον γονεϊκό τους ρόλο, την ανασφάλειά τους σε επίπεδο γνώσεων και εργαλείων για να προστατεύσουν τα παιδιά τους, αλλά και των παιδιών που αποκαλύπτουν τη βία ή/και την παραμέληση που βιώνουν μέσα την οικογένειά τους. Τα στοιχεία που έχουμε στα χέρια μας είναι ενδεικτικά για το Α’ εξάμηνου του 2023 όπου:

• Υποστηρίχτηκαν 491 παιδιά με δράσεις πρόληψης, αντιμετώπισης και θεραπείας στον τομέα της Βίας
• Αύξηση 100%, σε σχέση με το ίδιο διάστημα το 2022, στον αριθμό μαθητών/τριών που συμμετείχαν σε διαδραστικές παρεμβάσεις πρόληψης και ευαισθητοποίησης
• Η Ευρωπαϊκή Γραμμή Υποστήριξης Παιδιών και Εφήβων 116111 δέχτηκε134 κλήσεις και πραγματοποίησε συμβουλευτική υποστήριξη σε 1.738 άτομα
• Η Εθνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 1056 δέχτηκε και διαχειρίστηκε 123 κλήσεις / 595 κλήσεις ανά ημέρα

Για τη μείωση των φαινομένων της βίας «Το Χαμόγελο του Παιδιού» προσφέρει υποστηρικτικές υπηρεσίες και παρεμβάσεις σε ένα πολύπλευρο και απαιτητικό έργο καθημερινά σε όλη την Ελλάδα:

• Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 1056
• Ευρωπαϊκή Γραμμή Υποστήριξης Παιδιών 116111
• Εφαρμογή Chat 1056
• Κινητές μονάδες άμεσης ψυχολογικής υποστήριξης
• Κέντρο Ημέρας Εξατομικευμένης Παροχής Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας σε Παιδιά και Εφήβους, «Το Σπίτι του Παιδιού»
• Πανελλαδική εκστρατεία Ενημέρωσης «ΜΙΛΑ ΤΩΡΑ» - 10 χρόνια δράσης, μέχρι στιγμής συμμετοχή 1.919 σχολείων και 55.000 μαθητών/τριών www.milatora.gr
• Ομάδα Δικαιωμάτων του Εθελοντικού, Ευρωπαϊκού Μαθητικού Δικτύου YouSmile
• Ευρωπαϊκό Δίκτυο ενάντια στην ενδοσχολική βία και τον εκφοβισμό (European Antibullying Network - E.A.N.)
• Πρόληψη και Ευαισθητοποίηση Παιδιών, Εκπαιδευτικών, Γονέων και Κηδεμόνων, με διαδραστικές παρεμβάσεις σε μαθητές, γονείς και εκπαιδευτικούς σε σχολεία όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης πανελλαδικά
• Ακαδημία Εκπαίδευσης και Eπιμόρφωσης Smile Academy από «Το Χαμόγελο του Παιδιού»

Τρόποι Πρόληψης του Φαινομένου της Βίας

Αντί επιλόγου, ένας από τους αποτελεσματικότερους τρόπους πρόληψης βίαιων συμπεριφορών είναι να μιλάμε στα παιδιά μας για τις αξίες του σεβασμού, της αποδοχής της διαφορετικότητας, της ενσυναίσθησης και της ομαδικότητας. Για τη σημασία του να μην ενισχύουμε τον χλευασμό, την υποτίμηση ή τον αποκλεισμό ενός παιδιού αλλά αντίθετα, να παρεμβαίνουμε και να υπερασπιζόμαστε ένα παιδί που αντιλαμβανόμαστε ότι έχει γίνει αποδέκτης τέτοιων συμπεριφορών. Και πρωτίστως με τη δική μας συμπεριφορά να ενσαρκώνουμε αυτές τις πεποιθήσεις. Συγκεκριμένα, ως γονείς μπορείτε:

• να εξηγείτε με σαφήνεια και παραδείγματα ότι καμία μορφή βίας δεν επιτρέπεται να ασκείται στα παιδιά. Κανένας λόγος και καμία αφορμή δε δικαιολογεί την χρήση βίας και ποτέ δεν φταίει ένα παιδί που του ασκείται βία.
• να τονίζετε ότι εκφοβισμός μπορεί να υπάρχει και στο πλαίσιο σχέσεων που θεωρούμε φιλικές/συντροφικές. Μπορείτε να πείτε στα παιδιά: «Κανείς δεν έχει το δικαίωμα να σε κάνει να αισθάνεσαι πόνο, ντροπή, ενοχές ή άβολα, ακόμα κι αν είναι ένα πρόσωπο που το αγαπάς ή το νοιάζεσαι ή το θεωρείς φίλο/η σου. Μπορείς και πρέπει να αντιδράσεις! Μπορείς να ζητήσεις βοήθεια, μη το περάσεις μόνος/η σου!»
• να ενισχύετε τα παιδιά να παίρνουν θέση ενεργά κατά του εκφοβισμού, δείχνοντας ότι αυτές οι συμπεριφορές δεν είναι αποδεκτές, ούτε αστείες. Αν μπορούν, ας προσπαθήσουν να κινητοποιούν και την παρέα τους ενάντια σε τέτοια περιστατικά.
• να βοηθήσετε τα παιδιά να καταλάβουν ότι η δύναμη ενός παιδιού που εκφοβίζει αντλείται από τα παιδιά που βλέπουν τις πράξεις αυτές και τις επικυρώνουν με την στάση τους.
• να επισημάνετε ότι κάθε παιδί έχει το δικαίωμα να μην συμπαθεί κάποιο άλλο παιδί για οποιονδήποτε λόγο, όμως δεν έχει κανένα δικαίωμα να το εκφοβίζει επειδή δεν το συμπαθεί. Έχει την επιλογή να μην είναι φίλοι/ες, να μην κάνουν παρέα.

Ψυχολόγος από Επιστημονική Ομάδα «Το Χαμόγελο του Παιδιού»

^{Βιβλιογραφία:}

• ^{Andershed, H., Kerr, M. & Stattin, H. (2001). Bullying in School and Violence on the Streets: Are the Same People Involved? Journal of Scandinavian Studies in Criminology and Crime Prevention, Vol 2, pp 31-49}
• ^{Bosworth, K., Espelage, D. L., & Simon, T. R. (1999). Factors associated with bullying behavior in middle school students. Journal of Early Adolescence, 19, 341–362}
• ^{Byron Review. Children and New Technology (2008). Safer children in a digital world. The report of the Byron review. Ανακτήθηκε στις 22 Αυγούστου 2019 από https://www.iwf.org.uk/sites/default/files/inline-files/Safer%20Children%20in%20a%20Digital%20World%20report.pdf}
• ^{Gallego, R., Novo, M., Fariña, F., and Arce, R. (2019). Child-to-parent Violence and Parent-to-child Violence: A Meta-analytic Review. The European Journal of Psychology Applied to Legal Context, 11(2), 51 - 59. https://doi.org/10.5093/ejpalc2019a4}
• ^{Johnson, S. A. (2016). Parenting Styles and Raising Delinquent Children: Responsibility of Parents in Encouraging Violent Behavior. Forensic Res Criminol Int J 3(1): 00081. DOI: 10.15406/frcij.2016.03.00081}
• ^{Martin, H. (2008). Τα όρια στη συμπεριφορά των παιδιών. Θετικοί τρόποι διαπαιδαγώγησης. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα}
• ^{Matson, J. L., (2017). Handbook of Social Behavior and Skills in Children. Springer.}
• ^{NSPCC (2016). Positive parenting. Ανακτήθηκε στις 21 Αυγούστου 2019 από https://learning.nspcc.org.uk/media/1195/positive-parenting.pdf}
• ^{Reijntjes, A., Kamphuis, J. H. Prinzie, P., & Telch, M.J. (2010). Peer victimization and internalizing problems in children: A meta-analysis of longitudinal studies, Child Abuse & Neglect, 244-252}
• ^{Rossman, B.B.R., Rea, J.G. The Relation of Parenting Styles and Inconsistencies to Adaptive Functioning for Children in Conflictual and Violent Families. J Fam Viol 20, 261–277 (2005). https://doi.org/10.1007/s10896-005-6603-8}
• ^{Stephen, A., Anderson, & Darci B. Cramer-Benjamin (1999). The impact of couple violence on parenting and children: An overview and clinical implications, The American Journal of Family Therapy, 27:1, 1-19, DOI: 10.1080/019261899262069}
• ^{Αγοραστός, Δ. (2014). Τρόποι Διαπαιδαγώγησης: Ένας Οδηγός για Γονείς. Ψυχολογείν, Αθήνα}
• ^{Παπαχριστόπουλος, Ν., Σαμαρτζή, Κ. (2009). Οικογένεια και νέες μορφές γονεικότητας. Opportuna, Πάτρα.}
• ^{Σιδέρης, Ν. (2009). Τα παιδιά δε θέλουν ψυχολόγο. Γονείς θέλουν. Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα}