Παιδιά και συναισθήματα: Πώς να ενθαρρύνετε την έκφραση και την κατανόησή τους

Κατά τη διάρκεια εξέλιξης του ανθρώπινου είδους, τα συναισθήματα διαδραματίζουν πολύ σημαντικό ρόλο τόσο για την ψυχική του ισορροπία όσο και για την πορεία της ζωής. Το συναίσθημα είναι μια σύνθετη υποκειμενική συνειδητή (συνήθως) εμπειρία. Η δεξιότητα του ανθρώπου να αντιλαμβάνεται τα συναισθήματα, να κατανοεί τον κόσμο και να επικοινωνεί αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς του. Πρόκειται για το συνδυασμό νοητικών καταστάσεων, περίπλοκων ορμονικών επιδράσεων, απλών χημικών αντιδράσεων, ψυχοσωματικών εκφράσεων και βιολογικών αντιδράσεων του σώματος.

Ηρεμία και διαχείριση συναισθημάτων: Πώς θα βοηθήσουμε τα παιδιά

Τα συναισθήματα ρυθμίζουν τόσο τον εσωτερικό κόσμο, όσο και τις αλληλεπιδράσεις με τον εξωτερικό κόσμο, δηλαδή την επικοινωνία με τα άτομα γύρω του. Επίσης, περιλαμβάνουν και τη διάσταση της κοινωνικής έκφρασης και αντίδρασης. Τα συναισθήματα αποτελούν κοινωνικές ετικέτες που μαθαίνουν να χρησιμοποιούν τα άτομα για να δηλώσουν πως βιώνουν τις κοινωνικές καταστάσεις που αντιμετωπίζουν στην καθημερινότητά τους. Διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στις σκέψεις και τις ενέργειες του ατόμου σε σχέση µε τον εαυτό του και τους άλλους, ενώ επηρεάζουν και τον τρόπο που το άτομο αντιμετωπίζει τους αγχογόνους παράγοντες και τις διαπροσωπικές σχέσεις.

Ποια είναι τα συναισθήματα;

Ο πιο συνηθισμένος διαχωρισμός των συναισθημάτων είναι η διάκρισή τους σε “απλά” και “σύνθετα”. Τα απλά συναισθήματα είναι η αγάπη, η χαρά, η λύπη, ο φόβος, ο θυμός κ.α., τα οποία χρησιμοποιούνται με μεγαλύτερη ευκολία στα παιδιά μικρής ηλικίας. Από την άλλη μεριά στα σύνθετα συναισθήματα ανήκουν η ευγνωμοσύνη, η ευφορία, η κακία, η ματαίωση, η οδύνη η λαχτάρα, η στοργή, το κέφι, η αισιοδοξία, η υπερηφάνεια, η ανακούφιση, η οργή, ο φθόνος, η ταλαιπωρία, η ντροπή, η φρίκη, η παραμέληση, η συμπόνια, η νευρικότητα και πάρα πολλά άλλα, τα οποία ως πιο σύνθετα γίνονται γνωστικά πιο αντιληπτά και “χρησιμοποιούνται” από τα ηλικιακά μεγαλύτερα παιδιά και τους εφήβους.

Βοηθήστε τα παιδιά να εκφράσουν τα συναισθήματά τους

Η φύση μας εξόπλισε με αυτές τις τόσο φορτισμένες καταστάσεις για κάποιο λόγο. Τα βασικά συναισθήματα είναι εκείνα της χαράς, της λύπης, του θυμού, του φόβου, της έκπληξης και της αηδίας. Η χαρά δηλώνει την ευχαρίστηση για μια κατάσταση. Είναι το συναίσθημα που βιώνουμε όταν οι ανάγκες της ελευθερίας, της ασφάλειας και της επαφής έχουν εκπληρωθεί. Η λύπη, από την άλλη μεριά, δηλώνει ένα δυσάρεστο συναίσθημα, της πίκρας, του ψυχικού πόνου και της δυστυχίας, η οποία μας βοηθά στο πένθος και την απώλεια. Ο φόβος είναι ένα δυσάρεστο συναίσθημα που προκαλέιται από φαντασιώσεις ή από την συνειδητοποιήση ενός κινδύνου. Μας κατευνάζει, μας αναγκάζει να σταματήσουμε, να σκεφτούμε και να αποφύγουμε τον κίνδυνο. Ο θυμός είναι ένα έντονο συναίσθημα το οποίο προκαλείται από κάποια ταραχή, ή άρνηση και μας κάνει να υπερασπιζόμαστε τον εαυτό μας. Ο θυμός εκφράζει το ένστικτό μας για ελευθερία και επιβίωση. Αν τα συναισθήματα αυτά αντιμετωπιστούν λειτουργικά: Ο θυμός μας απελευθερώνει. Ο φόβος μας διασφαλίζει. Η λύπη μας κρατά σε επαφή με τους ανθρώπους και τον κόσμο. Και οι τρεις αυτές εκβάσεις είναι καίριες για την ευτυχία μας.

Η συναισθηματική ανάπτυξη

Τόσο η ανάπτυξη όσο και η ρύθμιση των συναισθημάτων διαφοροποιούνται ανάλογα με την ηλικιακή περίοδο στην οποία βρίσκεται το άτομο. Οι δεξιότητες που αφορούν τη ρύθμιση των συναισθημάτων αναπτύσσονται κατά τη διάρκεια της νηπιακής και παιδικής ηλικίας, και συνεχίζουν να ωριμάζουν στη διάρκεια της εφηβείας. Ακριβώς όπως το περπάτημα και η ομιλία, η διαχείριση των συναισθηματικών αντιδράσεων αποτελεί απαραίτητη αναπτυξιακή επίτευξη που το παιδί χρειάζεται να μάθει. Αρχικά, στη βρεφική ηλικία η διαχείριση συναισθημάτων είναι κυρίως αντανακλαστική και καθοδηγείται από φυσικές ανάγκες, οι οποίες αναγνωρίζονται, ερμηνεύονται, κατανοούνται και καταπραύνονται καθαρά και μόνο με τη βοήθεια του περιβάλλοντος, δηλαδή των γονέων/ φροντιστών.

Η συναισθηματική ωρίμανση αυξάνεται από τη νηπιακή στην παιδική ηλικία, όπου το βάρος της συναισθηματικής διαχείρισης αρχίζει να μετατοπίζεται από τον γονιό στο παιδί. Ένα από τα πιο σημαντικά αναπτυξιακά επιτεύγματα που σχετίζεται με τη διαχείριση συναισθημάτων είναι η απόκτηση της γλώσσας και οι επικοινωνιακές δεξιότητες, που καθιστούν ικανά τα παιδιά να ονοματίζουν τα συναισθήματα, τις σκέψεις και τις προθέσεις τους. Καθώς τα παιδιά γίνονται πιο ικανά να επικοινωνούν τις περίπλοκες ανάγκες και τα συναισθήματά τους, μπορούν πολύ πιο αποτελεσματικά να διαχειριστούν τις συναισθηματικές τους αντιδράσεις. Στη μεταβατική περίοδο από την προσχολική στη σχολική ηλικία, τα παιδιά ξεκινούν να έχουν μεγαλύτερη ευθύνη για τις συναισθηματικές τους λειτουργίες, χωρίς να παύουν οι γονείς να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαχείριση των συναισθημάτων των παιδιών.

Στη διάρκεια της σχολικής περιόδου και της εφηβείας, η διαχείριση συναισθημάτων αλλάζει και γίνεται μια πολύ πιο περίπλοκη και αφηρημένη διαδικασία, είναι πιο στοχαστική και καθοδηγείται από την αίσθηση του εαυτού και του περιβάλλοντος. Αυτές οι δεξιότητες είναι ζωτικής σημασίας για την ψυχική υγεία, τις σχολικές επιτεύξεις και τις καλές κοινωνικές σχέσεις. Από την άλλη πλευρά, η κακή διαχείριση των συναισθημάτων μπορεί να οδηγήσει σε συναισθηματικά προβλήματα και σε προβλήματα προσαρμογής, κατάθλιψη, εθισμό, επιθετική συμπεριφορά.

Όταν οι γονείς ακυρώνουν τα συναισθήματα των παιδιών τους - Ποιες είναι οι συνέπειες

Η σημασία της συναισθηματικής ρύθμισης

Η αναγνώριση, η έκφραση και η ρύθμιση των συναισθηματικών καταστάσεων ανήκουν ως δεξιότητες στην ομπρέλα της “συναισθηματικής επάρκειας”. Η ρύθμιση των συναισθημάτων ορίζεται ως η ικανότητα του ατόμου να εντοπίζει, να αξιλογεί και να τροποποιεί τις συναισθηματικές του αντιδράσεις με σκοπό να επιτύχει τους στόχους του. Ωστόσο, υπάρχουν και αποκλίσεις στη ρύθμιση των συναισθημάτων οι οποίες είναι η υπερ- ρύθμιση και η υπο- ρύθμιση συναισθήματος. Η πρώτη αναφέρεται στην ελλιπή ικανότητα έκφρασης των συναισθημάτων και η δεύτερη στην ελλιπή ικανότητα ελέγχου τους.

Μικροί και μεγάλοι νιώθουμε καλύτερα όταν τα διαφορετικά μέρη του εγκεφάλου μας, τα υπεύθυνα για τη λογική σκέψη, αλλά και για τα συναισθήματα, συνεργάζονται αρμονικά. Η δυσκολία με τα πολύ έντονα συναισθήματα, όπως ο φόβος, η λύπη ή ο θυμός, είναι ότι χάνεται αυτή η «αρμονική συνεργασία», με αποτέλεσμα να μην υπάρχει πρόσβαση στη λογική σκέψη. Έτσι, υπάρχουν στιγμές που τα παιδιά «κατακλύζονται» από τα συναισθήματά τους, χωρίς να μπορούν να τα κατονομάσουν, να τα εξηγήσουν ή/ και να τα ελέγξουν.

Ο ρόλος του γονέα στη ρύθμιση του συναισθήματος

Ο ρόλος του γονέα ή του ενήλικα φροντιστή, σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι να βοηθήσει τα παιδιά να λειτουργήσουν και πάλι τόσο με τη λογική, όσο και με το συναίσθημά τους. Αρχικά, χρειάζονται τη βοήθειά του για να ηρεμήσουν, ώστε να αποκτήσουν ξανά πρόσβαση στο μέρος του εγκεφάλου, όπου γίνεται η λογική επεξεργασία. Για να συμβεί αυτό, χρειάζεται να νιώσουν ότι τα νιώθει. Εδώ παίζει σημαντικό ρόλο η γλώσσα του σώματος, οι εκφράσεις του προσώπου και ο ήρεμος τόνος φωνής. Εξηγούμε στο παιδί ότι όλα τα συναισθήματα είναι φυσιολογικά και αποδεκτά, έτσι και ο θυμός, όμως δεν ισχύει το ίδιο για όλες τις συμπεριφορές. Διερευνούμε με ερωτήσεις, κάνοντας υποθέσεις (“μήπως αυτό που συνέβη χθες/ μήπως αυτό που είπα, σε έκανε να νιώσεις...”), χρησιμοποιώντας δικές μας εμπειρίες (“ξέρεις και εγώ όταν ήμουν παιδί ή και τώρα είχα στεναχωτηθεί/ φοβηθεί/ θυμώσει με...”), λαμβάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά, την προσωπικότητα και τις συνήθειες του παιδιού, δίνοντας παραδείγματα, ώστε να μπορεί μαζί με τον γονέα να εντοπίσει, να αναγνωρίσει, να κατονομάσει και να εξωτερικεύσει τι είναι αυτό που μπορεί να νιώθει πραγματικά. Και στη συνέχεια να σκεφτούν, να βρουν από κοινού και να δοκιμάσουν πιο λειτουργικούς τρόπους.

Πώς να μεγαλώσω ευαίσθητους και γεμάτους συναισθήματα γιους

Οδηγός διαχείρισης των έντονων συναισθημάτων

Βοηθήστε το παιδί σας να αναγνωρίζει και να κατονομάζει τα συναισθήματά του

Προτρέψτε το να χρησιμοποιεί λόγια για να εκφραστεί και εάν είναι δυνατό τον λόγο για τον οποίο νιώθει ό,τι νιώθει. Με αυτόν τον τρόπο το βοηθάτε να συνδέσει τα αισθήματά του με αιτίες. Συζητήστε μαζί του, για να αποκωδικοποιήσετε μαζί τι κρύβεται πίσω από το συναίσθημά του.

Δείξτε υπομονή, προσοχή, υποστήριξη και μια σταθερή, φροντιστική στάση και συμπεριφορά, όταν το παιδί σας βιώνει ενοχλητικά συναισθήματα

Χρειάζεται να είστε παρόντες και ήρεμοι, καθώς συντροφεύετε ένα παιδί, που για παράδειγμα μπορεί να κλαίει. Πιθανότατα θα υπάρξουν φορές που θα θελήσει την επαφή μαζί σας, όπως αγκαλιά, άλλες πάλι μπορεί να έχει την ανάγκη να απομονωθεί. Δώστε του να καταλάβει πως δεν είναι μόνο του και πως αυτό που βιώνει είναι φυσιολογικό. Εξηγήστε πως η φύση μας εξόπλισε όλους με αυτές τις τόσο φορτισμένες καταστάσεις για κάποιο λόγο. Για παράδειγμα ο θυμός είναι αυτός που μας κάνει να υπερασπιζόμαστε τον εαυτό μας, ο φόβος μας κατευνάζει, μας αναγκάζει να σταματήσουμε, να σκεφτούμε και να αποφύγουμε τον κίνδυνο και η λύπη είναι το αίσθημα που μας βοηθά με τη διαχείριση της θλίψη που προκαλεί η κάθε είδους απώλεια και ματαίωση. Αν χρειάζεται δώστε την άδειά σας: «Μπορείς να κλάψεις, είναι πραγματικά λυπηρό αυτό που συνέβη».

Μπορείτε να του επισημάνετε και να του εξηγήσετε εσείς τη συναισθηματική κατάσταση στην παρατηρείται να βρίσκεται π.χ. αν βρίσκεται σε σύγχυση ή σε αμηχανία ή αν είναι θυμωμένο ή φοβισμένο.

Επιλέξτε να μιλήσετε για τους φόβους του. Αν ένα παιδί εκφράσει ένα ρεαλιστικό -παρ’ όλα αυτά αόριστο- φόβο, εξηγήστε του ότι είναι απίθανο να πραγματοποιηθεί, αλλά σχεδιάστε ένα πρόγραμμα δράσης, βρείτε μαζί τι θα έπρεπε να κάνει για να αισθανθεί ασφαλές. Επίσης, εάν εκφράσουν έναν μη ρεαλιστικό φόβο μη διστάσετε να τους το επισημάνετε και να τους το εξηγήσετε. Τέλος, αν φοβούνται συνεχώς, χρησιμοποιήστε τις ικανότητες σας στο να ακούτε, για να ανακαλύψετε αν υπάρχει κάτι που τα προβληματίζει και δυσκολεύονται να το πουν. Καμιά φορά μια φοβία είναι η κάλυψη κάποιου άλλου φόβου, που μπορεί να μην αναγνωρίζουν ή και να διστάζουν να μοιραστούν.

Βασικός στόχος είναι η επικύρωση του συναισθήματος του παιδιού (π.χ. «είναι πραγματικά λυπηρό αυτό που συνέβη») μέσω της οποίας ενισχύεται ουσιαστικά η σύνδεσή μας με εκείνο

Προσπαθήστε να είστε παρόντες, ήρεμοι και καλοί ακροατές για το παιδί σας και δώστε χώρο και χρόνο εάν το έχει ανάγκη. Βοηθήστε το παιδί να αντιληφθεί ότι τα αισθήματά του ακούγονται και γίνονται αποδεκτά.

Στην επόμενη φάση, τα βοηθήστε να εκφράσει αυτό που νιώθει και να βρείτε τρόπους να το αντιμετώπισης

Μπορείτε να σχεδιάσετε μαζί του ένα «πρόγραμμα δράσης», βρείτε μαζί του τι θα ήταν σημαντικό να κάνει για να νιώσει καλύτερα. Έτσι, αποκτά ξανά τον έλεγχο των συναισθημάτων τους, με αποτέλεσμα αυτά να παύουν σταδιακά να είναι τόσο έντονα ή απειλητικά. Αυτό γίνεται άλλοτε πιο άμεσα, μέσα από τη συζήτηση, και άλλοτε πιο έμμεσα, μέσα από το παιχνίδι, τη ζωγραφική, τα βιβλία και τις ιστορίες. Αν για παράδειγμα βλέπετε το παιδί να είναι φοβισμένο, μπορείτε να του ζητήσουμε να ζωγραφίσει αυτό που φοβάται ή να διαβάσετε μαζί μια σχετική ιστορία, συζητώντας πώς νιώθουν οι ήρωες, ενώ στη συνέχεια το βοηθάτε να σκεφτεί τρόπους αντιμετώπισης. Κάθε παιδί, ωστόσο, έχει τη «δική του γλώσσα» και είναι σημαντικό να βρείτε με ποιον τρόπο εκφράζεται καλύτερα.

«Δεν υπάρχουν τέλειοι γονείς, όπως δεν υπάρχουν και τέλεια παιδιά!»

Αξίζει να θυμάστε πάντα πως «Δεν υπάρχουν τέλειοι γονείς, όπως δεν υπάρχουν και τέλεια παιδιά!». Το να μη γνωρίζετε πως να διαχειριστείτε καταστάσεις και συναισθήματα τόσο του παιδιού σας όσο και δικά σας δεν σας κάνει ανεπαρκείς ή κακούς γονείς, απλά επιβεβαιώνει την ανθρώπινή σας υπόσταση στο ρόλο του γονέα, εκείνη που υπάρχει τόσο με τα δυνατά σας όσο και με τα αδύναμά σας στοιχεία. Ακόμα και κάποια αστοχία να κάνετε ως προς τη διαχείριση των συναισθημάτων του παιδιού σας μπορείτε να πάρετε το χρόνο που χρειάζεστε για να ηρεμήσετε, να ανασυγκροτηθείτε και μετά μέσω της συζήτησης να λειτουργήσετε διορθωτικά και να εξηγήσετε πως νιώσατε, πως οδηγηθήκατε να συμπεριφερθείτε ή/και να ζητήσετε συγνώμη όπου χρειάζεται.

Τέλος, σε κάθε περίπτωση εάν αυτά τα δύσφορα συναισθήματα παρατηρείτε πως επιμένουν και δυσκολεύουν την καθημερινότητα, τη διάθεση, τον ύπνο, τη λειτουργικότητα του παιδιού ή/ και του γονέα χρειάζεται να απευθυνθείτε άμεσα σε κάποιον ψυχολόγο.

Στέλλα Μάζη
Ψυχολόγος, MSc Ψυχολόγος της Υγείας
Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Ψυχοθεραπεύτρια
Δημ. Μεταξά Αγγέλου 15, Γλυφάδα +30 6937349584
www.stellamazi.gr
contact@stellamazi.gr