Βίαιη συμπεριφορά στην εφηβεία: Πώς να την αναγνωρίσετε έγκαιρα

Μεγάλος ντόρος έχει γίνει τις τελευταίες μέρες με την προβολή της σειράς «Εφηβεία» (Adolescence) . Οι γονείς διχάζονται ανάμεσα σε εκείνους που πιστεύουν ότι «είναι πολύ τραβηγμένο το σενάριο, δεν συμβαίνουν αυτά, … το παιδί μου είναι πολύ καλό παιδί, δεν θα έκανε ποτέ κάτι τέτοιο, έχει τα πάντα…». Και σε εκείνους που προσπαθούν να κατανοήσουν τα αίτια μιας τέτοιας συμπεριφοράς, κάποιοι σοκαρισμένοι και κάποιοι άλλοι πιο ψύχραιμοι, αναλογιζόμενοι και το αντίκτυπο γενικότερα στην οικογένεια.

Adolescence (Εφηβεία): Η ανάρτηση της Ρούλας Ρέβη για τη σειρά φαινόμενο και τα σχόλια των followers

Δεν θα προσπαθήσω να εξηγήσω τι συνέβη στον 13χρονο Τζέιμι αλλά με αφορμή την συγκεκριμένη σειρά θα δούμε γενικότερα τον περίπλοκο κόσμο της εφηβείας, την κρυμμένη επιθετικότητα των εφήβων αλλά και την απόσταση στη σχέση γονιού-παιδιού. Στόχος δεν είναι να κρίνουμε αλλά να κατανοήσουμε όσο περισσότερο μπορούμε πιθανά αίτια και προκλήσεις που μπορεί να οδηγήσουν έναν έφηβο να φέρεται με διπλό πρόσωπο. Είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε την δύσκολη αυτή περίοδο της εφηβείας, καθώς τα πράγματα σήμερα είναι πολύ διαφορετικά συγκριτικά με την δική μας εφηβεία και πολύ πιο περίπλοκα.

Η μεταβατική περίοδος της εφηβείας

Έχουμε μιλήσει πολλές φορές για την μεταβατική περίοδο της εφηβείας και τις δυσκολίες της μέσα από τις σωματικές και ψυχοσυναισθηματικές αλλαγές. Είναι το σταυροδρόμι αυτό όπου ο έφηβος από παιδί προσπαθεί να μεγαλώσει, να διεκδικήσει την αυτονομία του, την ανεξαρτησία του, να ωριμάσει ενώ όμως ταυτόχρονα βιώνει ανασφάλειες και αντιφατικά συναισθήματα καθώς συγκρούεται το παιδί με τον αυριανό ενήλικα. Πιο απλά, το παιδί παλεύει να γίνει ενήλικας, αλλά δεν είναι ακόμη έτοιμο. Βλέπει το σώμα του να αλλάζει ενώ η ψυχή του φλέγεται, το μυαλό του μπερδεύεται. Θέλει να ξεφύγει από την παιδική εξάρτηση, να αποκτήσει λόγο, φωνή, θέση ενώ ταυτόχρονα μέσα του προσπαθεί να δει που θα στηριχτεί. Αν ο γονιός είναι πράγματι στήριγμα τότε θα είναι πιο ομαλή η μετάβαση αυτή, αν όχι όμως;

«Adolescence» (Εφηβεία): 5 λόγοι για τους οποίους πρέπει να δείτε αυτή τη σειρά στο Netflix

Είναι αρκετοί οι έφηβοι που παρουσιάζουν δύο διαφορετικά πρόσωπα: μέσα στο σπίτι, είναι ευγενικοί, φαινομενικά ήρεμοι. Έξω, όμως, μπορεί να εμφανίζουν έντονη επιθετικότητα, απομόνωση ή ακόμα και παραβατικές συμπεριφορές. Δεν είναι τυχαία λοιπόν η έκπληξη των γονιών καθώς μένουν άναυδοι όταν μαθαίνουν ότι το «καμάρι» τους, αυτό το «καλό παιδί» παρουσίασε βίαιη συμπεριφορά στις παρέες, στο σχολείο ή ακόμα και στον διαδικτυακό κόσμο. Και κάπου εκεί αρχίζει το «πώς έγινε αυτό;».

Δεν είναι τυχαία αυτή η κατάληξη πολλές φορές, όταν οι γονείς παραμελούν τα παιδιά τους – όχι απαραίτητα με την ρεαλιστική έννοια της παραμέλησης. Πιο απλά, πολλοί γονείς στην προσπάθειά τους να μεγαλώσουν τα παιδιά τους με έναν τρόπο όπου δεν θα τους λείπει τίποτα και πασχίζοντας για το καλύτερο, συνήθως παρέχουν τα υλικά αγαθά και μάλιστα σε αφθονία ενώ όμως λείπει η δική τους παρουσία από το μεγάλωμα και συνεπακόλουθο την χαλαρή οριοθέτηση που πολλές φορές γίνεται για «να μην οξυνθούν τα πνεύματα», αυξάνοντας την πεποίθηση ότι «τα πράγματα κυλούν μια χαρά». Και όμως, κάθε άλλο παρά καλά κυλά η καθημερινότητα, όταν ο έφηβος δεν έχει όριο από τον γονιό, όταν ο έφηβος κάνει ότι θέλει, έχει ότι θέλει, φαίνεται να είναι πιο συνεργάσιμος μέσα από την υλική εξαγορά του. Υπάρχει ένα κόστος για όλο αυτό, η έλλειψη συναισθηματικού δεσμού, η έλλειψη αυτής της συναισθηματικής σύνδεσης εφήβου-γονιών που είναι η εγγύηση ότι πράγματι όλα βαίνουν καλώς. Μπορεί λοιπόν να πιστεύετε ότι έχετε μία καλή σχέση με τα παιδιά σας εφόσον τους παρέχετε «τα πάντα». Και όμως η αλήθεια είναι ότι μπορεί να έχουν όλα τα υλικά «καλούδια», όχι όμως και εσάς ως στήριγμα.

Γονείς, χρειάζεται να έχετε στο μυαλό σας ότι η συναισθηματική αυτή σύνδεση πρώτα από όλα δεν εξαγοράζεται από την πλουσιοπάροχη προσφορά υλικών αγαθών. Δεύτερον, είναι κάτι που χτίζεται και φυσικά όχι στην εφηβεία. Χρειάζεται να έχετε δουλέψει όλα τα προηγούμενα χρόνια από την πολύ μικρή ηλικία του παιδιού σας, ώστε τώρα να κάνετε μικρές διορθώσεις. Πιο απλά, η εφηβεία είναι το χωράφι που ο γονιός θα θερίσει τους σπόρους που έσπειρε στην μικρή ηλικία του μικρού του. Τρίτον, είναι πικρή αλήθεια ότι η επιθετική ή βίαιη συμπεριφορά δεν γεννιέται ξαφνικά, ούτε είναι πάντα τόσο φανερή – τουλάχιστον όχι στο σπίτι. Μπορεί για παράδειγμα, ο έφηβος να αντιδρά πιο παθητικά και χωρίς φωνές στο σπίτι ή και εκτός σπιτιού αλλά την επιθετικότητά του να την στρέφει στον εαυτό του μέσα από μία καταθλιπτική συμπτωματολογία, αυτοτραυματισμούς ή ακόμα και με ένα βίαιο ξέσπασμα που προφανώς θα σοκάρει όταν συμβεί.

Έρευνα: Οι έφηβοι βλέπουν ακατάλληλο περιεχόμενο στο διαδίκτυο κι έρχονται σε επαφή με αγνώστους

Βία και επιθετικότητα: σημάδι ενός βαθύτερου προβλήματος;

Ας έχουμε στο μυαλό μας πως δεν σημαίνει ότι κάθε έφηβος με επιθετική ή παραβατική συμπεριφορά είναι παραμελημένος και ότι δεν φρόντισαν οι γονείς του να του μάθουν τρόπους. Πολλές φορές απλά, ζητάει την προσοχή μέσα από μη αποδεκτές πράξεις. Αν μάλιστα, συνδυάσουμε και την ηλικία, όπου από τη μία είναι ακόμη παιδί – με ότι και αν σημαίνει αυτό – και από την άλλη προσπαθεί να μεγαλώσει και να φερθεί ως ενήλικας, αντιλαμβανόμαστε την σύγχυση μέσα στην οποία βρίσκεται. Πόσο δύσκολα μπορεί κάποιες φορές να αντιληφθεί το όριο ανάμεσα στο «σκέφτομαι» και στο «κάνω». Και πόσο δύσκολο κάποιες φορές να αντιληφθεί τις συνέπειες μιας πράξης αλλά και ποια κενά έρχεται να καλύψει μία παραβατική πράξη, όπου πιθανά αισθάνεται ότι «θα ακουστεί, θα τον προσέξουν, θα γίνει δημοφιλής, δυνατός,…». Και πόσο έντονη η ματαίωση όταν ο έφηβος έρχεται αντιμέτωπος πια με την πραγματικότητα και τις συνέπειες των πράξεών του, πως μπορεί από «σκληρό αντράκι» να κλαίει σαν μικρό παιδί φτάνοντας στην απόγνωση και μπροστά στο φόβο της τιμωρίας.

Τι μπορεί να οδηγήσει έναν έφηβο στη βία;

Μια όχι και τόσο εύκολη ερώτηση αλλά ουσιαστική και αναγκαία. Όπως προανέφερα, ένας έφηβος δεν εμφανίζει ξαφνικά μία βίαιη συμπεριφορά, έτσι χωρίς λόγο και αιτία. Μπορεί για εμάς να μην βγάζει νόημα, στο δικό του μυαλό όμως είναι τεκμηριωμένες οι πράξεις του. Η πιο απλή εξήγηση είναι ότι έχει φτάσει σε ένα σημείο όπου δεν μπορεί να διαχειριστεί συσσωρευμένες πιέσεις από το περιβάλλον σε συνδυασμό με τις δικές του εσωτερικές πιέσεις που ενδεχομένως τον φέρνουν σε μία συγκρουσιακή σχέση με τους άλλους αλλά και τον εαυτό του. Η δυσκολία του να εκφράσει τις παραπάνω πιέσεις και να τις χειριστεί, μπορεί να οδηγήσει στη βία, η οποία κάποιες φορές αποτελεί μία κραυγή για βοήθεια, κατανόηση και αποδοχή – χωρίς να ξεχνάμε ότι η βία δεν εκφράζεται πάντα με ένταση και φωνές αλλά και παθητικά, με έναν σιωπηλό ύπουλο τρόπο, όπου δεν γίνεται εύκολα κατανοητή.

Ας δούμε κάποιους από τους παράγοντες που πιθανολογούνται για τέτοιου είδους συμπεριφορές.

• Έλλειψη συναισθηματικής σύνδεσης με την οικογένεια
• Απουσία ορίων ή, αντίθετα, αυταρχικότητα
• Συσσωρευμένος θυμός και συναισθηματική πίεση
• Έλλειψη δεξιοτήτων αυτορρύθμισης
• Έκθεση σε βίαιο ή τοξικό περιεχόμενο στα social media, στα παιχνίδια και στο διαδίκτυο.
• Σχολικός ή διαδικτυακός εκφοβισμός
• Κοινωνική πίεση
• Πίεση από συνομηλίκους, ανάγκη για αποδοχή
• Εσωτερικά τραύματα, μη διαχειρισμένα συναισθήματα, ψυχική δυσφορία

Μήπως η νέα σειρά Adolescence/Εφηβεία είναι η αφύπνιση που περιμέναμε ως γονείς;

Βία και διαδίκτυο

Ποιος έφηβος δεν περνά χρόνο – και μάλιστα υπερβολικό χρόνο – στο διαδίκτυο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης; Έναν κόσμο που προφανώς για να βρίσκονται «μέσα» τόσες ώρες, τον βρίσκουν θελκτικό αλλά και αναγκαίο για την ενημέρωση αλλά και την αποδοχή των συνομηλίκων. Ένας κόσμος όπου αν δεν υπάρχει ο σχετικός γονεϊκός έλεγχος μπορεί να αποβεί μοιραίος όπως έχουμε δει σε αρκετές περιπτώσεις όπου έφηβοι τερμάτισαν ακόμη και τη ζωή τους λόγω του εκφοβισμού που υπέστησαν. Από την άλλη, ας σκεφτούμε πόσο μπορεί να διαταράσσονται τα όρια ανάμεσα στη φαντασία και στη πραγματικότητα, καθώς έχουν συνηθίσει μέσα από την επίσης υπερβολική έκθεση σε περιεχόμενο βίας ή εξευτελισμού αλλά και διαδικτυακών παιχνιδιών, με τη διαφορά τοι στα παιχνίδια το κλείνεις και αρχίζεις από την αρχή, ενώ στη πραγματική ζωή αυτό «δεν παίζει». Έτσι, αρκετοί προσπαθούν να μιμηθούν τα πρότυπα συμπεριφοράς που γνωρίζουν μέσα στον πλασματικό τους κόσμο, να νιώσουν δυνατοί, κυρίαρχοι με κύριο στόχο βέβαια την αποδοχή και τον θαυμασμό. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν γιατί προσπαθούν να κρατήσουν κρυφό αυτόν τον κόσμο από τους γονείς, οι οποίοι θα προσπαθήσουν να οριοθετήσουν, να «λογικέψουν» τον έφηβο από τη μία ή γιατί του περνούν μία εικόνα απόμακρη, αδιάφορη από την άλλη. Ναι λοιπόν, οι έφηβοι είναι πολύ «πονηροί» σήμερα, όπως ήταν και τα προηγούμενα χρόνια και μπορούν με μαεστρία να κρύψουν πολλά πράγματα από τους γονείς, οι οποίοι σε αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να ασχολούνται με οτιδήποτε υλικό εκτός από τη συναισθηματική σύνδεση ή είναι παντελώς αδιάφοροι.

Πώς θα αναγνωρίσουν οι γονείς επιθετικές ή βίαιες συμπεριφορές;

Το μόνο σίγουρο είναι πως αν θέλει ο έφηβος να κρυφτεί, θα το κάνει τις περισσότερες φορές με επιτυχία. Υπάρχουν όμως και οι φορές εκείνες που θα τον προδώσουν και αυτές είναι που δίνουν την ευκαιρία στους γονείς να παρατηρήσουν ότι «κάτι δεν πάει καλά». Όπως προανέφερα, επιθετικές ή βίαιες συμπεριφορές δεν είναι πάντα ορατές. Για αυτό ακριβώς, οι γονείς χρειάζεται να έχουν τις κεραίες τους έτοιμες να «πιάσουν» τα σήματα που εκπέμπει ο έφηβος, χωρίς βέβαια να γίνονται ασφυκτικοί και να τον πιέζουν ακόμα περισσότερο και χωρίς να βλέπουν παντού εχθρούς.

• Παρατηρήστε αν υπάρχουν αλλαγές στη συμπεριφορά και στη διάθεση γενικότερα, αν για παράδειγμα θυμώνει εύκολα, είναι ευερέθιστος, αν αποφεύγει να βρεθεί με συνομηλίκους και απομονώνεται, αν αποφεύγει πράγματα, καταστάσεις και άτομα που τον προηγούμενο καιρό του έδιναν χαρά.
• Παρατηρήστε αν ξαφνικά απομακρύνεται από εσάς και υπάρχει μία αίσθηση μυστικοπάθειας
• Παρατηρήστε απότομη απώλεια ενδιαφέροντος για δραστηριότητες ή ακαδημαϊκές επιδόσεις, για παράδειγμα, σε έναν καλό μαθητής ξαφνικά πέφτουν οι βαθμοί.
• Παρατηρήστε τη συμπεριφορά του απέναντι σε άτομα που τον προηγούμενο καιρό θαύμαζε ή είχε καλές σχέσεις.
• Παρατηρήστε τον χρόνο που περνάει απομονωμένος πίσω από οθόνες (κινητού, υπολογιστή), αν ξενυχτάει πίσω από μία οθόνη.
• Παρατηρήστε αν έχει διαταραχτεί ο ύπνος του, η όρεξη για φαγητό, αν παρουσιάζει σωματικές ενοχλήσεις, αν έχει σημάδια στο σώμα του, κλπ.

Αυτό δεν κάνουν όλοι οι γονείς; Ψυχολόγος αναλύει τον αντίκτυπο της σειράς «Adolescence» (Εφηβεία)

Βέβαια, ας έχουμε στο μυαλό μας ότι είναι και ένα υγιές στάδιο ο έφηβος να προσπαθήσει αλλάξει συνήθειες, να είναι αντιδραστικός, πιο ευερέθιστος στην προσπάθειά του να διαφοροποιηθεί. Μην παίρνετε τον ρόλο του ντεντέκτιβ αλλά αντίθετα, χρειάζεται να σας νιώθει «δίπλα του» και όχι «από πάνω του» να τον καταπιέζεται και μην προσπαθείτε μέσα από μία ελεγκτική συμπεριφορά να δείτε αν όλα πάνε καλά. Αντίθετα, μέσω της ενεργητικής ακρόασης προσπαθήστε να είστε παρόντες, να τον ακούτε, να κατανοήσετε το δικό του «τι και πώς». Ο έφηβός σας κάτι προσπαθεί να σας πει, να εκφράσει μέσα από μία κραυγή βοήθειας με το χρώμα της βίας. Το θέμα είναι να αναρωτηθείτε, όπως κάνουν και οι γονείς της σειράς στο τελευταίο επεισόδιο: «ποιο είναι το δικό σας μερίδιο ευθύνης για ότι νιώθει το παιδί σας;»,

Τέλος, μη διστάσετε να πάρετε τη συμβουλή ειδικού ή να φροντίσετε να ενημερωθείτε για θέματα της εφηβείας.

Πώς θα αποκτήσετε καλύτερη επικοινωνία με το παιδί σας που βρίσκεται στην εφηβεία;

Μαρίνα Μόσχα

Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια, μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Αγωγής Ψυχικής και Σεξουαλικής Υγείας